१८.कोङहाङ

कथा : कोङहाङ
(स्वदेश नेपाल , अनलाइन पत्रिका, १९ आश्विन २०७५, शुक्रबार एवं मुन्धुम , मासिक -२०७५ कात्तिकमा प्रकाशित )

– सरण राई

कोङहाङ मिहिनती, अनुशासित, आज्ञाकारी हुनुका साथै नम्र, मिलनसार र सहयोगी भएकोले गाउँलेहरूको आँखाको नानीझैँ प्यारो हुन्छ । अहिले ऊ सिकिस्त छ, घाइते भएर अस्पतालको बेडमा अन्तिम अवस्थामा रहेको छ ।
पहाडि भूबनोट भीर पाखा पहरा, ऊ अग्लो भीरबाट लडेर झरेपछि पनि अर्को भीरबाट झरेर ढुङ्गामा पछारिएको थियो । छाती र टाउकोमा चोट लाग्नुका साथै हातखुट्टा पनि भाँचिएको हुन्छ ।
स्वास्थ चौकिमा उपचार सम्भव नभएपछि सहरको ठूलो अस्पतालमा ज्यान बचाउन सकिन्छ कि भनेर उसलाई पु¥याइएको छ । ऊ बेहोस छ, मानिसहरू टुलुटुलु हेरिरहन्छन् । डाक्टरहरूले सक्दो गरिसके र बाँच्न मुस्किल भएको कुरा भनिसकेका छन् । वृद्ध बाबुआमाका एक मात्र छोरा, ऊ म¥यो भने तिनीहरू ठहरै हुनेछन् । आमा रोएको रोएकै । बाबु पनि नरोइबसेका त होइनन् तर ‘जबसम्म सास तबसम्म आश’ भनेर मन थामेर बसेका छन् ।
कोङहाङको त्यस्तो अवस्था देखेर नरुने कोही गाउँले छैन । तर उनीहरू के गर्न सक्छन् र ? फगत प्रार्थना गरिरहेका छन् “कोङहाङलाई भगवानले बचाओस् !” गाउँलेहरू उसलाई बचाउन सक्दो मद्दत, आर्थिक सहयोग, रक्तदान आदि निस्वार्थ गरिरहेका छन् । तर उसको अवस्था भने झन्झन् चिन्ताजनक हुँदै गइरहेको छ— अहिले कि भरै ।
कोङहाङको मामाले दिदी रोएको देखेर मन थाम्न नसकि डाक्टरलाई भन्छन्, “डाक्टर जसरी पनि उसको ज्यान बचाउनु प¥यो ।”
“हामीले गर्ने सबै गरिसक्यो । भाँचिएको हातखुट्टा ठीक हुनसक्छ तर मुटु, फोक्सो र दिमागमा पनि चोट लागेको छ । बाँच्नु गा¥हो छ । कोसिस गरिरहेका छौँ । चमत्कार भए मात्र बाँच्न सक्छ ।” डाक्टरको जवाफ हुन्छ ।
चमत्कार !
मामाको मनमा वेलायती लेखकले लेखेको ‘जोनी गोर्खा’ भन्ने किताबको एउटा प्रसंंगको सम्झना आउछ । दोस्रो विश्वयुद्धमा बेलायती महारानी अस्पतालमा युद्ध घाइतेहरू निरिक्षण गर्न गएकी थिइन् । एकजना घाइते गोर्खाली सिपाहीको अवस्था अत्यन्त चिन्ताजनक थियो । त्यस सैनिकलाई देखाएर महारानीले सोधिन्— “यो सैनिक बाँच्छ ?”
“मुस्किल छ । उसको इच्छा शक्तिले बचायो भने मात्रै ।” डाक्टरले सत्य कुरा बताए । गोर्खाली सैनिकहरू अत्यन्त आज्ञाकारी हुन्छन् । महारानीले आज्ञा दिइन् “सैनिक तिमीले मर्न पाउन्नौ । तिमीले बाँच्नु पर्छ, यो मेरो आज्ञा हो ।” नभन्दै आश मारिसकेको त्यो सैनिक बाँच्यो ।
मामा त्यस्तै प्रयोग गर्ने निधो गर्छन् । भेनाज्युलाई अर्को कोठामा लगेर सम्झाउछन् । पिता आफ्नो मर्न लागेको बेहोस छोराको छेउ आएर कराएर आदेश दिन्छन्— “छोरा तिमीले बाँच्नुपर्छ । बाँचेर हामीलाई बुढेशकालमा पाल्नु तिम्रो कर्तव्य हो । मर्न पाउन्नौ ।”
बुबाको आज्ञा सुनेझैँ बेहोस अवस्थामा रहेका छोरा बुबालाई आँखा उघारेर हेर्ने प्रयत्न गर्छ । टाउको उठाउने बल गर्छ तर सक्तैन ।
सबैले माया मारेको ऊ त्यसपछि बिस्तारै निको हुन थाल्छ । चमत्कारै हुन्छ, ऊ बाँच्छ । सबैजना हर्षित हुन्छन् । मामालाई लाग्छ आज्ञाकारिता र इच्छाशक्तिले ऊ बाँचेको हो र मामा उसको नयाँ नाम राख्छन् कोङहाङ अर्थात मन(इच्छा)को राजा ।
त्यसपछि बाँचेर कोङहाङले राम्रा राम्रा धेरै कामहरू गर्छन् । उसले गरेका राम्रा कामहरूका लागि आज पनि कोङहाङलाई मानिसहरू सम्झिरहेका छन् ।
🔴
-धरान(सुनसरी)
(मुन्धुम , मासिक -२०७५ कात्तिकमा प्रकाशित )

१२.(लघु कथा ) पुस्तक

(लघु कथा )

पुस्तक


सरण राई

समय बगिरहेको खोला जस्तो रहेछ । रोकिँदेन, निरन्तर बितिरहेको हुन्छ । मानिसलाई समय बितेको पत्तै हुँदैन । मलाई पनि मेरो यौवनकाल बितेको पत्तै भएन । जागिरबाट उमेरको कारणले अवकाश पाएपछि थाहा भयो जीवन कसरी केही नगरी स्वात्तै बितेछ ? अब म के गर्न सक्छु र !?
म त्यति बेलाका मेरा साथीहरूलाई सम्झन्छु । नारायण घमण्डी भएपनि ऊ मसँग असाध्य मिल्थ्यो । हरदेव र नारायण पनि मिल्थे । हरदेव लेखक थिए, उनले  लेखेको एउटा पुस्तक उनले आफ्नै खर्चले छापेका थिए । साथी भाईहरूलाई त्यो पुस्तक किनिदिन  र पढेर सुझाव दिन आग्रह गरिरहेका थिए ।
मलाई पनि उनले पुस्तक दिए । पैसा नभएको बहाना गरेर पुस्तक उधारो लिएँ । मदिरासेवन र अनेकौँ नचाहिँदो कुराहरूमा म फूरमासी गर्थे, अनावश्यक खर्च गर्थेँ । तर त्यो पुस्तकको मूल्य मैले तिर्न चाहिनँ र तिरिनँ । मैले त्यो पुस्तक पनि पढिनँ । उनले पनि ताकेता गरेनन् । समयको अन्तरालमा हामी साथी भाईहरू छुट्टियौँ, भेट हुन पनि छाडेको छ ।
आज तीस वर्षपछि  आफ्नो त्यति बेलाको नकच्चरोपनदेखि म आफै एक्लै लज्जित भइरहेको छु ।
नारायणले मलाई त्यति बेलै सोधेका थिए, “पुस्तक पढ्यौ ?”
“छैन ” मैले जवाफ दिएको थिएँ ।
“पढ, राम्रो छ । मैले पढि सकेँ । म अत्यन्त प्रभावित भएको छु ।”उनले नम्र भएर भनेका थिए । उसको त्यस्तो नम्रता देखेर म आश्चर्य चकित भएको थिएँ । तर त्यसपछि उनी सदैव नम्र, भद्र, सहयोगी र सेवामुखी भए । आज मलाई प्रष्ट भएको छ त्यो पुस्तक पढेर आफ्नो घमण्डीपन त्यागेर उनी सप्रिएका थिए ।
आज तीस वर्षपछि अचानक मलाई हरदेवले लेखेको पुस्तकको सम्झना भयो । मैले त्यो पुस्तक पढ्न थालेँ । सुरुमा केही पृष्टहरू पढ्न गा¥हो भयो तर त्यसपछि भने चुम्बकले फलामलाईझैँ त्यस पुस्तकको अध्ययनले तान्न थाल्यो । पुस्तक पढ्दै जाँदा मभित्र नयाँ नौलो परिवर्तन हुँदै जान थाल्यो । अन्तमा म पूर्ण नौलो जीवनको उत्प्रेरणाले आलोकित हुन पुगेँ ।
त्यो पुस्तक पढिसकेपछि मलाई केही अनुभूतिहरू भएको छ । पहिलो मैले त्यो पुस्तक आजभन्दा तीस वर्ष अगाडि नै पढेको भए मेरो जीवनको गति र प्रवाह नै अर्कै हुन्थ्यो । त्यति बेला मैले किन पढिनँ ? म अहिले थक्थकाउँदै छु ।
तीस वर्ष पछि नै भए पनि अहिले मैले त्यो पुस्तक पढेँ । धन्न, पढेँ । नपढेका भए मैले जीवनको एउटा महŒवपूर्ण पाटोको रहस्य जान्नबाट म वञ्चित रहने थिए ।
 त्यो पढेपछि मलाई जीवनको अर्थ खुलेजस्तो भएको छ । जीवनको सार्थकता के हो ? प्रष्ट भएको छ । धमिराले खाएर टोडका पर्दै जाने रुखझैँ भइसक्न लागेको मेरो शेष जीवन सुकार्य, सेवा र मानव जीवनको समर्पणमा लगाउने उत्प्रेरणा प्राप्त भएको छ ।

लेखनीको माध्यमबाट मजस्ता हजारौँलाई आँखा देखाउने हरदेव आज प्रख्यात लेखक भएका छन् । नारायण पनि सामाजिक सेवाको क्षेत्रमा मान्य व्यक्ति भएका छन् । यस्ताका साथी हुन पाएकोमा म पनि हर्षित छु ।

२०६९।२।२७।७, धरान

४.(लघु कथा) रहस्य

लघु कथा
रहस्य
सरण राई

बेलुकीको खाना पकाउने बेला भईसक्यो | दिउसो घाम नलागेकोले 'सोलार'को बत्ति पनि सधैको जस्तो चहकिलो बलि रहेको छैन | मलाई पनि बिसन्चो भएकोले जाँगर लागिरहेको छैन | दाउरा कसले ल्याई देला ? सोचिरहेको हुन्छु |
नभन्दै धनबहादुर एक अँगालो दाउरा लिएर आउँछ | अगेना छेउ दाउरा राखेर अन्खोराको पानि पिउछ | आज ऊ निराश जस्तो देखिन्छ | केहि बोलेको पनि छैन | आँखा पनि झुकाएकोझुकाएकै छ |
मान्छेको मन सधै कहाँ एकै प्रकारको हुन्छ र ? कुनै समस्या परेको होला | म सम्झन्छु | त्यति नै बेला फूलमायाको फोन आउछ |
"माईली भाउजु , दाई कता हुनुहुन्छ ? अस्पताल पठाई दिनु होला तुरुन्तै .."
"किन र ? "
" अब मेरो पति धनबहादुर छैनन् | ३ बजेतिर एक्सिडेन्ट भएर उनको देहान्त भयो |लास अस्पतालमा राखेको छ |" फूलमाया रोएको फोनमा नै सुन्छु |
फुलमाया के भनिरहेकी छिन्  ? धनबहादुर यहाँ आएको छ | म सबैतिर हेर्छु | कोहि छैन | अगेना छेउ दाउरा छ, धनबहादुरले पानी खाएको अन्खोरा पनि छ | तर धनबहादुर छैन | कस्तो अचम्भ ?
२०७२ असोज २९ , धरान
http://kathaasansaar.blogspot.com/

(दृष्टिकोण) नयाँ साहित्य

सरण राई

जहिले पनि नयाँ, कहिल्यै पुरानो नहुने ‘नयाँ’ हो । हरेक युग नयाँको खोजी र प्राप्तिमा सार्थक भएको छ । नयाँनयाँप्राप्ति उद्देश्य भएको छ । नयाँ ब्रम्हाण्ड, नयाँ विश्व, नयाँ समाज नयाँ साहित्य र नयाँ ज्ञानको खोजीले मानव प्रगति भएको छ ।
नेपालको सन्दर्भमा पनि नयाँको खोजी निरन्तर भइरहेको थियो र भइरहेको छ । ‘नयाँ नेपाल’को सपना कति पटक बाँडियो, पूरा भएन भनि साध्य छैन । तापनि ‘नयाँ नेपाल’को चाहना सकिएको छैन । ‘नयाँ नेपाल’को अनुकूल हुने साहित्य ‘नयाँ साहित्य’ हो ।
अहिलेसम्म नेपालमा लेखिएका ८० % साहित्य पुरानो परम्परा, पुरानो नेपाल एवं पुरानो सामन्ती मान्यता र सोचमा आधारित रहेर लेखिएका छन् । ती साहित्यको पुनर्मूल्याङ्कन हुन थालेको छ । समयले छाडिसकेका पुराना, थोत्राहरू स्वतः मिल्किने तुरिने अवस्थामा छन् । त्यसलाई अनेकौँ नयाँ जामा भिराए पनि नयाँ विकासको बाधक मात्र बन्ने ती थोत्रा, पुरानाहरू मृत अवस्थामा छन् ।अब तिनीहरूको धङधङीमा नेपाली साहित्य जीवन्त हुन नसक्ने भएकाले ‘नयाँ साहित्य’ लेखनको आवश्यकता भएको छ ।
नेपाली साहित्यले विश्वमा आपूmलाई चिनाउन र नयाँ सभ्यता, सर्वप्रिय विकास र उन्नत जीवन पद्धत्ति अनुकूल पार्न पनि नयाँ बन्नु पर्ने भएको छ । नयाँ वैज्ञानिक सोच, मान्यता एवं सभ्यता अनुकूल ‘नयाँ साहित्य’ लेखिनु जरुरी भएको छ । जुन नेपाली ‘नयाँ साहित्य’ले समस्त नेपालीहरू जो नेपाली भएर बाँच्न चाहन्छन् सबैलाई समेट्छ । उनीहरूको अनुभूति, वेदना , पीडा, इच्छा र आकाङ्क्षा ‘नयाँ साहित्य’मा व्यक्त हुन्छ र उनीहरूलाई नयाँ नेपालतर्पm साथै नयाँ विश्वतर्पm मार्ग निर्देशन गर्दछ ।
नेपाल पनि विश्वमा पृथक भएर एक्लै बेग्लै बस्न नसक्ने हुँदा विश्व सभ्यता र विकासमा नेपालले पनि सहभागिता र साझेदारी राख्छ । त्यस्तै प्रकारले नेपाली ‘नयाँ साहित्य’ले विश्व साहित्यकै अभिन्न अङ्गको रूपमा विश्व शान्ति, आधुनिक मानवियता, सभ्यता, संस्कार र विकासमा सहभागिता राख्दै महत्वपूर्ण योगदान गरेर आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्दछ ।
अनुभूतिको जुनसुकै क्षेत्रमा नयाँ अनुभूत गराउने साहित्य ‘नयाँ साहित्य’ हो । नयाँ साहित्य नयाँ नेपालको साझा र सर्वप्रिय साहित्य भएकोले यो सबैलाई उत्तिकै प्रिय हुन्छ । यो नेपाली ‘नयाँ साहित्य’ विश्वमा नेपालको नयाँ परिचय–चिनारी हुनेछ ।
(२०७० वैशाख १२, धरान )

• Shailendra Thapa  'सबैको सोच यसतर्फ अभिप्रेरित होस'

  Narahari Sampang Rai  ' एउटा महान साहित्य र बिचार'

विस्थापित मुटु

विस्थापित मुटु
सरण राई

बाबु मरे आधा टुहुरा, आमा मरे पूरै टुहुरा ।
‘आमा जिउँदै छिन् तर टुहुरोजस्तो भएको छ नाति । बुहारीलाई नातिको कुनै वास्ता छैन ।’
बोजुको मन कटक्क खान्छ । आफैँ बिरामि हुँदाहुँदै पनि मायाको अभाव नातिले महसुस गर्न नपरोस् भनेर आफूसित भएको सम्पूर्ण माया र न्यानो ममता नातिमाथि खन्याउन पुग्छिन् । तिनी समयमा खाना र खाजा खुवाउने, समयमा सुताउने, पालन पोषण, सह्यार सम्भार गर्ने र बाल सिकाइमा त्रुटि हुन नपाओस् भनेर चिन्तित छिन् । हामीले पनि निश्चित रूपमा छोराछोरीहरू हुर्काउँदा भावी असक्त वृद्धावस्थामा छोराछोरी, बुहारीहरूले हेरुन्, हाम्रो मनोभावना बुझुन् भन्ने चाहना अदृश्य रूपमै भएपनि मनको कुनै कुनामा राखेका थियौँ । तर त्यो चाहना, सपना आज चकनाचुर भएको छ तापनि बोजु चाहन्छिन्, बुहारीले हामी सासुससुरा र लोग्नेलाई नहेरे पनि छोरा(नाति)लाई हेरोस् ।
बरा, बिचरा सानो बालख नाति ! आमाको माया नपाएर नियास्रिएको छ ।
नानी उमेरको स्वर्णिम अवधि जुन बेला हरेक बस्तु र कुराहरू सबै नयाँ हुन्छन् । सब नयाँ सिक्नु पर्ने, बुझ्नु पर्ने, थाहा पाउनु पर्ने, स्मरणमा अङ्कित गर्नु पर्ने र ती सबलाई ठीक प्रकारले बुझेर बोली र शब्दमा प्रकट गर्नु पर्ने उमेरमा राम्रा र नराम्राको अनुभूति, माया, ममता, प्रेम, घृणा, उपहास, हेला, विवेध र विभिन्नताको महसुसीकरण र त्यसको स्वाभाविक सहज प्रकटीकरण गर्ने उमेर ! मन परे मुस्कुराउने, हाँस्ने र प्रफूल्लित भएर वातावरण र परिवेश झलमल्ल पार्ने; मन नपरे चिच्याएर, रोएर बिरोध, बिद्रोह र आक्रोश पोख्ने निश्छल बाल उमेर ! त्यही उमेरमा आमाबाबु, प्रिवार र आफन्तजनको सबैभन्दा बढी माया चाहिन्छ । आमाको काखमा लुट्पुटिएर मुस्कुराउने, हाँस्ने र रुने उमेर !
‘छोरालाई भनाँै कि क्या हो ? बुहारी सा¥है बरालिन थाली । नानीलाई खाजा पु¥याउने निहुँ गरेर घरबाट निस्किन्छे, दिनभर बेपत्ता हुन्छे ।’
‘के भन्नु ? आमाबाबुले छोराबुहारीको सम्बन्ध बिगारी दिए, भन्लान् । बेकारमा दोष मात्र लाग्ला ।’, म भन्छु । हुन त मलाई पनि बुहारीको स्वच्छन्द चलन र व्यवहार मन परेको छैन । हामी परदेशमा हुँदा बुहारी राती अबेला मात्र धर आउथी । सकीनसकी आमा आफैँ खाना पकाउनु हुन्थ्यो, कुनै कुनै रात त घर नै पनि आइन रे भनेर आमाले सुनाउनु भएको थियो । मैले त्यसलाई सानो कुरा भनेर खासै महत्व दिइनँ ।
हामी सासुससुरा घरमा हुँदा बुहारी दिनभर घुमे पनि बेलुकी ठीक समयमा नै घर आउँथी । तर अब केही दिनदेखि भने अबेला राती फर्किन थालेकी छे । छोरा पनि उस्तै छ, राती दस बजेभन्दा अगाडि घर आउँदैन । अब त अचाक्ली भयो । बुहारी अझै घर आएकी छैन । म छोरालाई उसको मोबाइल फोनमा भन्छु ‘बुहारी अझै घर आएकी छैन । तँ पनि आउदैनस्, नानीहरूको विजोग भयो ।’
‘बुहारी माइती गएकी छे, भोलि मात्र आउँछे ।’ केहीबेर पछि छोराले फोनमै जवाफ दिन्छ । बुहारीसँग मोबाइल फोनमा कुरा गरेर जवाफ दिएको हो भन्ने म लख काट्छु ।
हामी बुढाबुढीले के बोल्ने ? बुहारी छोराको खटनमा हुनुपर्ने हो । जब छोरालाई नै बुहारीको चालचलन, गतिविधि र हिडाइडुलाइबारे चिन्ता छैन । बुहारी घरमा नभए पनि नातिनातिनी, बुढी सासु (मेरी आमा) लाई भोकै राख्नु भएन । जीवनमा हार खान नमान्ने, नजान्ने मेरी धर्मपत्नी बोजुले मलाई जीवनको सुख दुःखको दौडमा साथ दिई र म यहाँसम्म यो अवस्थामा आइपुग्न सकेको छु । तिनकै साथ, सहयोग र आडभरोसामा आफ्नो आस्था, विचार र विवेकको धरातलमा अडिन सकेको छु । तिनी आजसम्म पनि विचलित भएकी छैनन्, सकीनसकी खाना पकाउछिन् । सासु, केटाकेटी र मलाई खाना खुवाउछिन् र भन्छिन्, ‘यो बुढेसकालमा छोराबुहारीले पो हेर्छन् भनेको त उल्टो आफूले पो उनीहरूलाई समेत हेर्नुपर्ने भयो ।’
‘के गर्छौ त ? युग पूरै आधुनिक भएको छ । नारीहरू स्वतन्त्र भएका छन् । भातभान्सामा सीमित अघिल्लो पुस्ताको तिमीजस्तै बुहारी हुन सक्तिन ।’ म मनभरि झुसिलो अमिलो स्वादको अनुभूति गर्दै भन्छु ।
‘होइन, हाम्रो छोरा नै पानीमरुवा, लाछी, जोइटिङ्ग्रे । स्वास्नीलाई तह लाउन नसक्ने । ऊ त काम गर्दैन, गर्दैन, बुहारीलाई समेत बिगा¥यो । बुहारीलाई फेसन गर्न लगायो, तथाकथित आधुनिक रहनसहनको अन्धा अनुयायी बनायो ।’
‘कसरी ?’
‘पोहोरदेखि नै बुहारी बिग्रिन थालेकी हो । हामीले भनेका थियौँ, ‘काखको नानी सानो छ, त्यो काम नलाग्ने तीन महिने, छ महिने व्यावसायिक तालिम गर्न नपठा ।’ तर उसले पठायो । आफ्नो आर्थिक हैसियतको वास्ता नगरी उल्टो आपूmसित भएको माखामुन्द्री मासेर स्कुटर किनिदियो । जागिर छैन, आम्दानी छैन । किन स्कुटर चाहियो । अर्काले हात्ती चढ्यो भनेर धुरी चढ्यो । ‘बाँदरलाई लिस्नु’ स्कुटर किनेपछि त कहिले कहाँ, कहिले कहाँ ? घरमा दिनभर हुँदिनथी, हुँदिनथी, अब त राती पनि घर आउन छाडी ।’
‘छोराले माइती गएकी छे भनेपछि कुरा सकियो ।’
‘छोरा त खेर गएको छ । स्वास्नीको फरियामा लुट्पुटिएर बस्छ । स्वास्नीले धोका दिइरहेकी पनि थाहा पाउदैन ।’
‘धोका नै त दिएकी छैन होला ।’
‘धोका दिइ सकी । छिमेकीहरूले पनि उसलाई रेस्टुराँ र होटेलहरूमा निकै पल्ट भेटेकादेखेका रहेछन् । मलाई त लाग्छ बुहारी केटाहरूसँग लागेकी छे । केटा खेलाउँदै छे कि केटाहरूले खेलाइरहेका छन् । नत्र दिनभर कहाँ हराउछे, नकच्चरी, बाइफाल्नी.... साँझमा मातेर पनि आउन थालेकी छे, इज्जत माटोमा मिलाई ! बालक काखे छोराको पनि माया छैन, वास्ता छैन ।’
‘त्यसो भन्नु हुँदैन ।’ म तिनको झ्वाँक अलिक मत्थर बनाउने हेतुले भन्छु, ‘नाति खेलाउन पाएका छौँ, बुहारीलाई धन्यवाद दिनुपर्छ । नातिनातिनीहरू पाइ दिई । नातिनीहरू त हुर्कि सके भन्दा पनि भयो । नाति सानै छ त्यो पनि हुर्किन्छ । अरू हामीलाई के चाहियो ?’
‘यो बुढो ! छक्क पर्छु, अरु के चाहियो ? भन्नु हुन्छ । के चाहिएको छैन ? बुहारी हो, उसले हाम्रो स्याहार सम्भार गर्नु परेन ? बुढी आमालाई हेर्नु परेन । नातिनातिनीहरू हेर्नु परेन ? घर हेर्नु परेन ? घर हेर्दिन भने पनि नाति त हेर्नु पर्ने हो । नाति मेरो भरमा छ । ठीकै छ म सन्च भएँ भने आफ्नो नाति हो जसरी पनि हेर्छु, हुर्काउँछु । त्यो बजिनी पोइल नै जान्छे भने पनि नातिलाई अरुभन्दा घटी हुन दिन्नँ ।’
‘यही तिम्रो साहसी आँटिलो बानी मनपर्छ । तर तिमी आफै बिरामि भइरहन्छ्यौ । बुढाबुढी हामी के गर्न सकौलाँ ? हामी नै पनि कति बाँच्छौँ र ? आज हो कि भोलि ...।’
‘यो मान्छेको कुरा ! ‘मर्नुभन्दा अगाडि खुट्टा तन्काउनु’ हुँदैन । जहिलेसम्म बाँच्छौँ, बाँच्छौ, हामी बाचुन्जेल नातिनातिनाहरूले टुहुरापन महसुस गर्न नपाऊन् । आज हो कि भोलि ...त्यसो भनेर धर पाइन्छ ? जिम्मा आइ लागे पछि बिरामी भन्न पाइन्छ ? आफ्ना नातिनातिनाहरू हुन् टाउकाले टेकेर पनि सक्नु प¥यो नि ।’
हो पनि, अब बुहारीको भर भएन । छोरा त हाम्रो अगाडि चेब्रे पार्ने मात्र हो । बुहारीको वकालत गर्छ । घरको ल्यान्डलाइन फोनमा समेत केटाहरूले बुहारीलाई फोन गर्न थालेका छन् । मोबाइलमा नै फेसबुक र नेट आइहाल्छ । नेट र फेसबुक ! हुन त म पनि नेट, फेसबुक र त्यहाको साहित्यिक सञ्जालमा नरामर्री नै भुलिन्छु । सयौँ साहित्यकारहरू त्यहा भेटेको छु । मलाई बुढेसकाल बिताउन कम्प्युटर उपयोगी भएको छ । नयाँ कुरा र ज्ञानहरू नेटबाट सिक्न सकिने भए पनि फेसबुक, च्याट, ट्वीटर, गेम, स्काइपआदि प्रोग्रामहरू आजभोलि केटाकेटी भुलाउने र बिगार्ने साधन पनि बन्न गएका छन् । चौबिसै घण्टा मोबाइल फोन मुखमा झुन्डिएको हुन्छ, मोबाइल हेरेको छ, छ । को कोसँग कुरा गरिरहेकी हुन्छे ? कति व्यस्त ! घरको काममा ध्यान दिन छाडेकी छे, सधैँ उम्कने दाउमा हुन्छे । एउटा एउटा निहुँ पा¥यो, घरबाट निस्केपछि बेपत्ता । बुढेसकाल ! हामी आफैँ साठी नाघेका वृद्धहरू.... शरीरमा स्फूर्ति–तागत छैन, चिताएको काम कुरा गर्न सकिदैन । साना नानीहरू र सतासीको उमेरमा लाग्नु भएकी आमालाई कसरी स्याहार्ने होला ? अब घर कसरी चल्ला ? हामी चिन्तित भइरहेका छौँ ।
‘अबेला घर आउने, मनपरि गर्ने, छोराछोरी, सासुससुराको वास्ता नगर्ने, लोग्ने नटेर्ने कस्तो बुहारी पाइएछ ?’ ‘कोसित पोखूँ मनको ताप’को स्थितिमा रहेका हामी चिन्ताको गहिरो समुद्रमा डुबिरहेका हुन्छौँ ।
‘होइन, यो युग छिप्पिइ सकेको छ भोजभतेर, ‘गेट टुगेदर’, बर्थडे, डान्स पार्टि, अनेकौँ भेला, उत्सव ... आजका बुहारीहरू हाम्रा पालाका जस्ता घरभित्र कोच्चिएर बस्न कहाँ मान्छन् र ? हामीलाई हाम्रो बुहारीको बारेमा मात्र थाहा छ । जमाना फेरिएको छ । नयाँ जमानाको हावा, सबै बुहारीहरूको चालामाला उस्तै होला नि, छिमेकका वृद्धहरूका स्थिति पनि हाम्रै जस्तो होला भन्ने मलाई लाग्छ ।’ बोजु मेरो कुरामा ध्यान दिनुभन्दा आफ्नै गुनासो सुनाउन बढी लालायित छिन् ।
‘घरभित्रका कुरा बाहिरकालाई बढी थाहा हुन्छ । बुहारीले गन्ध चलाइ सकी । बदनाम हुनुभन्दा त बरु विदेश जाओस् कि !.. छोराको लाटो रिस, कुटेर केही भयोभने झन् नराम्रो, लाजमर्दो । सोधि हेरौँ, मानी भने त्यसै गरौँ ।’ असह्य मानसिक सन्ताप र पीडामा छट्पटिएका हामी सल्लाह गर्छौ ।
‘तर नाति कसले हेर्छ ?’
‘घरमा बस्दा नै बुहारीले नाति कहाँ हेरेकी छे र ? दिनभर बाहिर बाहिरै, अब त राती पनि घर आउन छाडी । केही बोल्नु भएन ।’
वृद्ध भएपछि छोरा बुहारीसँग पनि डराउनु पर्ने, लच्कनु–हच्कनु पर्ने ! जति बुढो भइन्छ, सामथ्र्य, शक्ति, जाँगर शरीरमा घट्दै जान्छ तर मनमा भने झन् धेरै मायामोह, ममता, लोभ र दायित्व बढ्दै जाँदो रहेछ, झन् बढी सांसारिकताले छोप्दोरहेछ । एक जिउ हुँदा एउटा माया, अब त जति धेरै सन्तानहरू, छोराछोरी, बुहारी, ज्वाइँ, भान्जाभान्जी, नातिनातिनी, नातेदारहरू बढ्दै गएका छन् ती सबैको त्यति धेरै माया लाग्दो रहेछ, तिनीहरूको चिन्ता लाग्दो रहेछ ।
बुहारीको पासपोर्ट बन्छ । बुहारी अलिक सप्रिएजस्ती हुन्छे । घरको काम पहिला जस्तै गरिरहेकी हुन्छे । अब सुध्रिन्छे होला भन्ने आशामा उसलाई विदेश नपठाउने छोरासँग हाम्रो सल्लाह हुन्छ । हाम्रो बुढेसकाल कसरी सुरक्षित रहला ? छोराबुहारीले घर राम्ररी सम्भाली दिए हामी बुढाबुढी आफूले गर्न नभ्याइएका कुराहरू उन्मुक्त भई बाँकी शेष जीवनमा गर्ने थियौँ । तर ‘बा¥ह छोरा ते¥ह नाति ,बुढाको धोक्रो काँधै माथि ।’
मोन्टेसोरी प्लेग्रुपमा नातिलाई पठाउने हतार छोराबुहारीको हुन्छ । हामीले नमान्दानमान्दै पनि नातिलाई स्कुल पठाउन थालिएको हुन्छ । दिनभर स्कुल, स्कुलबाट घर आउनासाथ ‘आमा, आमा’ कराउदै सब कोठा चाहार्छ, आमालाई खोज्छ । बाबु खोज्छ । आमाबाबु दुवैलाई घरमा नपाउदा नियास्रिएर बस्छ । निन्याउरो हुन्छ । बोजु हत्तपत्त गएर प्यारो गर्दै नातिको स्कुल ड्रेस खोलि दिन्छिन् ।
नाति नियास्रो हुँदा नातिभन्दा धेरै हामी नियासंो मान्छौँ । हामीलाई किन यस्तो भएको होला ? हामी भन्न सक्तैनौँ । हाम्रा सपनाहरू जीवनमा अधुरा नै रहे । जे चाहेका थियौँ त्यो पाइएन । जे खोजेका थियौँ, त्यो पनि पाइएन । ती अधुरा सपनाहरू छोराछोरीहरूले पूरा गलानर््, सोचेका थियौँ । छोराछोरीहरूबाट पूरा भएनन्, अब नातिमाथि हामीले हाम्रा अधुरा सपनाको भारी बिसाएका छौँ । हामी हाम्रो क्षणभङ्गुर जीवन र सपनाको निरन्तरता नातिनातिनामा पाउछौँ । सपनाको निरन्तर क्रमिकता !
सानो नानीका लागि आमाभन्दा प्यारो अरु केही हुन सक्तैन । आमा चाहिने बेला पनि त्यही उमेरमा हो । सुनिन्छ विदेशका विकसित देशहरूमा जहाँ आमाबाबु दुवै काममा व्यस्त हुन्छन्, नानीहरूलाई पनि सानैदेखि छुट्टै सुताइन्छ, एक्लै बस्ने र बाँच्ने तौरतरीका सिकाइन्छ । त्यता अठार वर्षको उमेरपछि छोराछोरीहरू आमाबाबुसित छुट्टिएर अलग बस्छन् । तर अझै हाम्रोमा त्यस्तो चलन परिपाटी आइसकेको छैन ।
मैले एउटा सत्य कथा पढेको थिएँ । त्यस सत्य कथामा अमेरिका भन्ने देशमा बसेका छोराबुहारीले वृद्ध आमाबाबुलाई उतै झिकाए । बुढेसकालमा छोराको आछापिछामा बाँच्नुपर्ने बाध्यता भएको हाम्रो देशका तिनीहरू त्यता गए । छोराको जागिर अर्कै सहरमा र बुहारी पनि जागिरे । जेक्सन भन्ने त्यतैको मानिस छोराबुहारीको ‘पेइङ्ग गेस्ट’ भएर बसेका थिए । किनमेल गर्ने, खाना बनाउन बुहारीलाई सघाउने, केटाकेटीलाई स्कुल लाने, लैजाने र अन्य घरको काममा उसले मद्दत गरिरहेको हुन्थ्यो । अरू त आमाबाबुलाई ठीकै लागेको थियो तर बुहारी र जैक्सनको सम्बन्ध तिनीहरूलाई मन परिरहेको थिएन । जेक्सन र बुहारी राती पनि सँगसँगै सुतेको देखेर आमालाई पर्नु पीर प¥यो । सती साबीत्रीजस्तो पतिव्रता बुहारी हेर्न चाहने आमाबाबु ! छोरालाई भन्दा ‘त्यो मामुलि घटना’ भनेर वास्तै गरेन । आमाबाबुले त्यसलाई सामान्य रूपमा लिन सकेनन् । जीवनको अन्तिम कालखण्ड बुढेसकालमा त्यस देशको भिन्न संस्कृति, प्रचलन, परिपाटि र जीवनशैली पचाउन र अपनाउन नसक्ने भएर तिनीहरू दिक्क भएर आफ्नै मुलुक फर्किए ।
आजभोलि पुरानो संस्कृति, प्रचलन र जीवनशैली सुस्तसुस्त विस्थापित हुँदै छ । नयाँ सोच र नयाँ परिपाटीको आगमनसँगै हामी बुढाबुढी पुरानो संंकुचित सोच बोक्ने पुरानो पिँढी बन्न थालेका छौँ । म गम्छु, जस्तोसुकै सभ्यता र युग आए पनि आमा र नानीको सम्बन्ध त साश्वत हो । आमाको माया, ममता र प्रेमले नानीको जीवन सुखकर, सरस, सुमधुर दिव्य र सुन्दर हुन्छ । सम्पूर्ण सांसारिक दुःख, कष्ट, झमेलाबाट रक्षा गर्दै आफ्ना नानीहरूलाई जीवन र भविष्य दिने आमा होइन र ?
नानीको लागि आमा सबैभन्दा ठूलो कुरो हो । आमा आफ्नो नानीको लागि सारा संंसारसित जुध्न सक्छिन्, ज्यानको बाजी थापेर प्राणाहुति दिन सक्छिन्, सम्पूर्ण दुःखहरू आफ्नो थाप्लोमा बोकेर नानीलाई जीवनको सारा सुख दिन्छिन् । यस्ता आमाको त्याग र ममतामा पनि स्वार्थी आधुनिक रहनसहन, तडकभडक र चहकले ग्रहण लगाउन थालेको हो कि ?!
आधुनिक जीवन पद्धत्ति, रहनसहनमा आमा पनि जागिरे छिन् भने आफ्नै नानीहरूको लागि भनेर मुस्किलले प्राप्त हुने आफ्नो फुर्सद त्याग्न चाहन्छिन् र ? आज त नानीहरू फ्याक्टरीबाट उत्पादन गरिने एकै प्रकारका सामानहरूजस्ता भएका छन् । तीन वर्षकै उमेरदेखि प्लेग्रुप, नर्सरी, के.जी.मा भर्ना गरिएका नानीहरू शिक्षिकाको निर्मम नियन्त्रणमा परिहाल्छन् । उनीहरूको पहिलो सिकाइ नै दबिएर बस्नु हुन्छ । शिक्षिकाको रूपमा डर, त्रास, भय र आतङ्कसँग उनीहरूको पहिलो साक्षात्कार हुन्छ । उनीहरू स्वाभाविक वा प्राकृतिक रूपले न हाँस्न सक्छन् र न रुन । डर, त्रास, भय र आतङ्कको छायामुनि उनीहरूको स्वाभाविक विकास कसरी सम्भव हुन्छ ?
सब एक समान एक प्रकारले सेनाजस्तो उर्दी मान्ने बालकहरू, परीक्षामा जसरी पनि उत्तिर्ण हुनुपर्ने बाध्यता र मानसिकता बोकेका तिनीहरूलाई आमाको काखमा बसेर बालहठ गर्ने फुर्सद कहाँ ? आमाबाबुलाई पनि डे केयर सेन्टर, मोन्टेसोरी र स्कुलहरूलाई नानीहरू जिम्मा दिइसकेपछि आफ्ना नानीहरूको मानसिक स्थिति, अवस्था र विकासबारे किन चासो राख्नु प¥यो र ? स्वाभाविक वास्तविक जीवनको स्वाद लिन नपाउने आजको बाल पुस्ता !
मेरो नाति पनि अपवाद बन्न सक्तैन । ‘नातिको स्वाभाविक विकास होस्, आमा र परिवारको भरपुर माया पाओस्’, हामी बाजेबोजु चाहन्छौँ । तर हाम्रो चाहनाले मात्र के हुन्छ र ? बुहारी पनि आधुनिक जीवन पद्धत्तिको अन्धाधुन्ध अनुकरण गर्न थालेकी छे । आजभोलिका मान्छेहरू ! आफ्नो इच्छा, स्वार्थ, स्वअस्तित्व र पहिचान, निजी अहंतुष्टि, निजत्व र निजी स्वतन्त्रतालाई नै सर्वोपरि ठान्छन् । अरुको लागि किन आफ्नो इच्छा, चाहना, आनन्द, तुष्टी, आकाङ्छा र तृप्तिको तिलान्जलि दिने ? छोराकै लागि भनेर आमाले किन आफ्नो सुख र आनन्दका क्षणहरू बर्बाद गर्ने ? बुहारी नै आमाको माया मनग्गे रूपमा दिन तयार भएकी अवस्था छैन । त्यो देखेर हाम्रो मन कुटुकुटु खान्छ । क्षतिपूर्तिस्वरूप आमाको माया नपाएको नातिलाई बाजेबोजुको माया दिन तम्सन्छौँ, दिन्छौँ तर त्यो आमाको माया जस्तो कहाँ हुन्छ र ? हामी फेरि पनि उदास नै हुन्छौँ ।
‘आजभोलिका आमाहरू के भएका होलान् ? साना नानी छोरा छोरीको माया छैन , वास्ता छैन । तरुनीजस्तो भएर दिनरात भौतारिन्छन् ।’
‘नारी पनि पुरुष सरह स्वतन्त्र भएका छन् । आजको यान्त्रिक युग, पाइला पाइलामा पैसा चाहिने । उठ्दा, सुत्दा, हिड्दा यहासम्म कि बोल्दा पनि पैसा खर्च गर्नु पर्छ ।’
‘कसरी ?’
‘उठ्नु बित्तिकै चिया खाजा खानु प¥यो, चिया, चिनी, दूध, खाजाको लागि पैसा चाहियो, हिडनु प¥यो, गाडि चढ्नै प¥यो , गाडि भाडा चाहियो, बस्दा पनि पंखा चाहियो टि.भि., कम्प्युटर हेर्नु प¥यो, बिजुली चाहियो । फोन, मोबाइलमा कुरा ग¥यो पैसा चाहियो, औषधि, खाना, लुगा, आवास, आकाश, हावा, पानी, सबथोक, सबथोकहरूका लागि पैसा खर्च गर्नु प¥यो । पैसा पलपल, पाइलापाइलामा चाहिने भएकैले हरपल मानिस पैसाकै पछि दौडिरहेको छ । उच्च जीवनस्तर सबैको चाहना भएको छ । एक पटक जीवनस्तर माथि उठे पछि तल झर्न कोही राजी हुँदैन । आफ्नो जीवनस्तर यथावत कायम राख्न जे पनि गर्न तयार हुन्छन् । एकजनाको कमाइले मात्र नपुग्ने भएर लोग्नेका साथसाथै स्वास्नीले पनि कमाइ गर्नु पर्ने पारिवारिक बाध्यता भएको छ ।’
‘कमाइ गर्नुपर्छ भनेर आफ्ना नानीहरूलाई नै नहेर्नु ? यस्तो त भएन ।’
‘बाहिर हिडन थालेपछि महिलाहरू पनि थाकेर घर आएका हुन्छन् र नानीहरूलाई कम ध्यान दिन्छन् ।’
‘होइन, जेजस्तो भने पनि बुहारीले हामीलाई नटेरीकी हो । मैले नातिलाई हेरेकी छु भन्दैमा उसले घर, छोराछोरीहरू नहेरी बाहिर बाहिरै मोज गर्दै हिड्न मिल्छ ?’
‘मोज होइन होला । एक पटक मान्छेको जीवनस्तर माथि उठेपछि तल झर्न मान्दैन । स्कुटरमा तेल हाल्नै प¥यो, आफ्नो फुरमासी खर्च धान्नै प¥यो, साथीभाइभन्दा घटि देखिनु भएन, काम खोजीरहेकी होली ।’
हाम्रो दिनरात बुहारीको क्रियाकलापले प्रभावित पारिरहेको छ अनुकूल भन्दा प्रतिकूल नै बढी । बोजुमाथि बुहारीले थामीरहेको कामको बोझ थपिएको छ । उसलाई सघाउनु पर्दा ममाथि पनि केही थप कामहरू थपिएका छन् । जीवनभर गधाले जस्तै पारिवारिक बोझ बोकियो । अहिले बुढेसकालमा जीवनभर अनुभूत गरेको अनुभव, शिक्षा र सिपहरूलाई साहित्य लेखनमार्फत पछिल्लो पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्ने मेरो मनसुवामा पनि आघात पुग्न लागेको छ ।
‘आमा कहाँ जानु भयो ?’ ठूली नातिनी सोध्छे ।
‘मलाई के सोध्छेस ? आफै फोन गरेर सोध् न तेरी आमालाई ।’ बोजु जवाफ दिन्छिन् ।
‘अघिदेखि गरिरहेको छु, ‘सम्पर्क हुन सकेन’, भन्छ ।’ ठूली नातिनी बोजुलाई केही मसिना कामधन्दा सघाउन सक्ने भएकी छे । सानी नातिनी पनि काम सघाउन चाहन्छे दिदिले जस्तै, तर ऊ अझै सानी नै छे । बोजुलाई केही वर्षपछिदेखि उनीहरूले पनि काम सघाउने छन् भन्ने ठूलो आशा छ ।
बुहारी तीन दिनदेखि घर आएकी छैन । सोच्यौँ सधैंझैँ माइत गएकी छे । छोरा पनि घरबाहिर गएको थियो । आइपुगेपछि बुहारीको सोधीखोजी गर्न थाल्छ । बुहारीको मोबाइल फोनमा सम्पर्क हुन्छ । हामी पनि उनीहरूको वार्तालाप सुन्छौँ ।
‘कहाँ छौ ?’ छोराको प्रश्न ।
‘एयरपोर्टमा ।’
‘कसरी, किन एयरपोर्टमा ?’
‘म विदेश जान लागेकी । एयरपोर्टभित्र ‘इन’ भइसकेँ ।’
‘मलाई किन भनेनौ ? सोधेनौ ?’
‘तपाईँले मान्नु हुन्नथ्यो ।’
‘एकवचन भन्नु त पथ्र्यो ।’
‘... ...नानीलाई राम्ररी हेर्नुहोला ।’
‘नानीको कुरा नगर । ठीकै छ ,जाने भइहाल्यो । बोक्रे रुवाइ बन्द गर । नरोई राम्ररी जाऊँ ।’
‘... ... ’
‘मलाई तिमीले कमाएको एक पैसा चाहिदैन । मलाई भनेकी भए म नै त्यहाँ बसेर तिमीलाई ‘सी अफ’ गर्ने थिएँ ।’
‘... ... ’
हामी बाजेबोजुलाई पनि आश्चर्यको ४०००वाटको करेन्ट लाग्छ, मुच्र्छित हुन्छौँ कि भन्ने डर लाग्छ । मुलुकभित्र रोजगारीका अवसर शून्य छ । मुलुकभित्रै यस्ता अवसरहरू भए बुहारी पनि किन विदेश जान्थी ? कस्तो अचम्भ ? कस्तो यो आधुनिक युगको विडम्बना ? काखको नानी छोडेर कसैसँग सल्लाह नै नगरी बुहारी विदेश जान सक्छे । आमा हुँदाहुँदै नाति टुहुरो भएको छ, कसरी हुर्कला ?
आज मानिसको आफ्नो मन र मुटु छैन । सम्पन्नताको चटकमटक, चहलपहल, कृत्रिमता र टलकले मानिसको मन र मुटुलाई विस्थापित गरेको छ । सर्वोपरि निजी सुख, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, आकाङ्क्षा, आत्मकेन्द्रित दृष्टि र आधुनिक सम्पन्नताको स्वार्थकेन्द्रित अन्धाधुन्द दौडमा आमाको मन पनि आमाको मन रहन पाएन ! आमाको मुटु आमाको रहेन !
मन भक्कानिएर आउँछ । बुहारी फर्केर आउछे या आउदिन, त्यो अहिले नै भन्न सकिँदैन । आइ नै भने पनि धेरै वर्ष पछि आउली । उसको काखमा बस्ने नातिको उमेर बितिसकेको हुनेछ । आमा र नानीको न्यानो सम्बन्ध समयको निष्ठुरी हुरीले उडाएर बिलाइसकेको हुनेछ ।
आमाबाबु हुँदाहुँदै पनि टुहुरा जस्तै भएर हुर्किने नानीहरूजस्तै मेरो नाति पनि हुने भयो !
मनभित्र आआफ्नो व्यथा कथा लुकाउँदा पनि आँखाबाट आँसु झर्न खोज्छ । जबर्जस्ती मन थाम्दै आँखाको आँसु आँखामै लुकाएर हामी आमाबुबा र छोरा एकआपसमा हेराहेर गर्छौँ ।

मधुपर्क पूर्णाङ्क – ५२७, २०७०, वैशाख
सरण राईको कथा हेर्न -- http://kathaasansaar.blogspot.com/

ब्लाकबोर्ड, चक र डस्टर

लेख्नु, मेट्नु, चकको धुलोले पुरिनु । ब्लाकबोर्डमा लेख्दालेख्दै आंैलाहरू चक भइसक्छ । हिउँ परेझैँ चकको धुलो कपालमा खस्तै जान्छ । चैतको हुरीले उडाएको धुलोझैँ चेहरामा चक टाँसिदै जान्छ । चकको धुलोले पुरिएको चेहराभित्र एक जोर आँखा श्रेणीको चारैतिर घुम्छन्, फेरि ब्लाकबोर्डमा रोकिन्छन् । लेखिएका अक्षरहरू मेटिन्छन्, एक हातमा डस्टर अर्को हातमा चक, ऊ कराइरहेको हुन्छ, अझ ठूलो स्वरमा, ठूलो स्वरमा कराइरहेको हुन्छ ।
यो संसार हो, सानो संसार प्रत्येक हरेकको हुन्छ । यो संसारलमई मधुर, रमणीय र भव्य बनाउने प्रत्येकको कल्पना हुन्छ । हिउँ पग्लिदै जान्छ तर हिमालमा  हिउँ खाली नभएझैँ जीवन कल्पनाशून्य हुन सक्दैन । हिउँले पग्लेर पानी हुनै पर्छ । जीवनको सुन्दरता सम्झना हो, सम्झना सधैं बाँचिरहेको हुन्छ । त्यो मानिस सबैभन्दा ठूलो मानिस हो, जसलाई धेरै मानिसहरू सम्झन्छन् ।
ब्लाकबोर्डभरि लेखिएका सुन्दर अक्षरहरू मेटिन्छन् । कसले कल्पना गर्न सक्छ— केहीबेरअघि त्यहाँ सुन्दर अक्षरहरू थिए । चक पनि जीवनजस्तै हो, सिङ्गो चक चेतनामा जीवित अर्थलाई यथार्थमा सजीवता दिन ब्लाकबोर्डमा घस्रिदाघस्रिदै छोटो हुन्छ । ज्यादै छोटो भएर लेख्न अप्ठ्यारो भएको टुक्रालाई मायालाग्दो दृष्टिले हेर्छ, मानौं त्यो धीत नमरीकनै फ्याँक्नुपरेको चुरोटको ठुटो हो । ऊ चकको टुक्रालाई फ्याँक्छ तर उसलाइृ लाग्छ ऊ आफै पनि त्यो चकको टुक्राझैँ फ्याँकिएको छ ।
चक र उसले आफ्नै जीवनको तुलना गर्न खोज्छ— केही समानताहरू भएको महसुस गर्छ । चक जुन उद्देश्यको निम्ति सृष्टि गरिएको हो, त्यो पूरा भइसकेको छ तर उसको सृष्टि कुन उद्देश्यको निम्ति गरिएको हो, ऊ ठम्याउन सक्दैन । भविष्य, केवल सिङ्गो भविष्यप्रति आस्थावान् बिद्यार्थीहरूको चेहराहरूमा ऊ आफ्नो सृष्टिको छाया हेर्न खोज्दछ । ऊ ब्लाकबोर्डमा  उसैले लेखेको रेखाचित्र हेर्छ, ब्लाकबोर्ड, चक र डस्टर— ऊ ठम्याउन सक्तैन केका निम्ति उसको अन्त भइरहेको छ ?
कोठा, बिद्यार्थीहरू, झ्यालबाट बाहिर देखिने हरिया चउर, रुखहरू उसले बिनाउद्देश्य आफ्नै विचारमा तल्लीन भएर हेरिदिन्छ । बगैचामा माली लगनसित पूmलका बोटहरूलाई स्याहारिरहेको छ, गोडिरहेको छ । पूmल सबैलाई प्यारो छ, तर पूmलसित गाँसिएको गरिब मालीको श्रम र पसिना पूmलको सौन्दर्यले ढाकिदिएको हुन्छ अनि पूmलको बास्नामा मालीको पसिनाको गन्धआयो भने मानिसहरूलाई पूmल राम्रो लाग्दो होला ? श्रेणीको एक छेउमा बिद्यार्थीहरूको खासखुस कुराकानी गराइले उसलाई श्रेणीको यथार्थमा ल्याएर उभ्याइदिन्छ । श्रेणी उसको संसार हो, अझ उपयुक्त भाषामा उसको युद्धभूमि, उसका हतियार चक, डस्टर, ब्लाकबोर्ड र आवाज । बिद्यार्थीहरूको अज्ञानता उसको दुस्मन, बिद्यार्थीहरूलाई बुझाउन सक्नु उसको  विजय । ऊ फेरि पढाउन थाल्छ, पढाउन लाग्दा  उसलाई अनुभव हुन्छ— ऊ नेता हो, हजारौँ मानिसहरूलाई आफ्नो  विचारधारामा हिडाउने प्रयत्नमा  भाषण दिइरहेछ, पिता हो आफ्ना छोराछोरीलार्इृ ज्ञानका अर्तिहरू दिइरहेछ, अभिनेता हो, रङ्गमञ्चमा उभिएको छ । पूर्णताको अनुभव उसलाई त्यसबेला हुन्छ जुनबेला ऊ श्रेणीमा उभिएको हुन्छ ।
उसको हातमा चक र डस्टर हुन्छ, पछाडि ब्लाकबोर्ड र अगाडि ध्यानपूर्वक सुनिरहेका बिद्यार्थीहरू, ऊ पीडापूर्ण, अभावग्रस्त यथार्थ संसारभन्दा हजारौ कोस टाढा हुन्छ ।ँ
“मलाई सरलाको जस्तै फ्रक ल, बुबा ।”
“मलाई नीलो प्यान्ट ।”
“त्यो डाक्टरले लेखिदिएको औषधी ल्याउन नबिर्सनुहोला नि ।”
फ्रक, प्यान्ट, औषधि, अनन्त आवश्यकताहरू । सीमित र निश्चित तलब, भौतिकवादी विश्वमा हरेक चीजलाई ठोस रूप दिन सक्नुपर्ने । आफ्नो जहानपरिवारलाई माया गर्दछ, त्यो मायालाई फ्रक, प्यान्टमा परिणत गर्न सक्नुपर्ने । घर फर्कदा रोगी श्रीमती खोक्दैखोक्दै सुतिरहेकी, औषधी नदेख्दा चिया पाक्ने कुरै उठेन, सुर्ती तमाखु ल्याएदिएन भनेर बूढो बाबु उस्तै ठुस्किएको, केटाकेटीको कुरै गर्नु परेन । पढाउनेको छोरो पढ्नै नसक्ने हो कि ? बुझेर पनि बुझ्पचाउनुपर्ने, जानेर पनि नजान्नुपर्नेछ उसको यथार्थ संसार ।
ब्लाकबोर्डमा लेखेको रेखाचित्र डस्टरले मेट्छ । ऊ फेरि ब्लाकबोर्डमा लेख्न सक्छ अनि मेट्न सक्छ तर आफ्नो निधारमा लेखिएको भाग्यलाई मेट्न सक्दैन । श्रेणीमा चारैतिर प्रत्येक बिद्यार्थीहरूलाई सरसरती हेर्छ—  मानौं ऊ त्यहाँ हराएको आफ्नो अस्तित्व खोजिरहेछ । कोही बिद्यार्थी नोट टिप्न तल्लीन छन् भने कोही झ्यालबाट बाहिर ओहोरदोहोर गरिरहेका युवतीहरू हेर्नमा । ऊ सबैको ध्यानलाई अझ बढी आकर्षण गर्न अझ साह्रो कराउँछ, कराउने बानी भइसकेको छ, भटभटाउनु  र बरबराउनु । ऊ बौलाहाझैँ बरबराइरहेको छ । झरनाझैँ ऊ आफैले बोलेको  आफै बुझ्न सक्तैन कि झैँ गरेर । हाँसोको लहर फुट्छ सम्पूर्ण श्रेणीभरि, उसले आफूलाई जोकर अनुभव गर्छ । सतर्क हुन्छ— ऊ साँच्चै बौलाहा  त रहेको छैन । ऊ आफ्नो विषयवस्तुलाई स्पष्ट पार्न उदाहरणहरू दिदै जान्छ, भन्दै जान्छ, कराउदै जान्छ । ऊ आफ्नो आवाजको उच्चतम बिन्दुमा पुग्दा अनुभव गर्छ— ऊ र हाटबजारमा बिज्ञापन गर्दै कराउनेमा फरक छैन, छ भने दुईमा एउटा कोठाभित्र कराउँछ अर्को बीच बजारमा ।
बूढो शरीरमा कराउँदा रगतको सञ्चार भएर हो कि ऊ आपूmलाई तन्नेरी अनुभव गर्न पुग्छ । ऊ फेरि आफ्नो बिद्यार्थीजीवनलाई सम्झन पुग्छ, बिद्यार्थीजीवनका उसका सहपाठीहरू कोही मन्त्री भए, काही डाक्टर, प्रशासकीय हाकिम, ऊ भने अझै बिद्यर्थीहरूकै माझ बिद्यार्थीजस्तै दुःखी छ । उसले पढाएको बिद्यार्थीहरूसमेत हाकिम भएका छन्, कैयौं तले अग्ला घरहरूको मालिक भइसकेका छन् तर उसको भने उही अवस्था छ ।
आज उसलाई बिद्यार्थीजीवनका उसका आकाङ्क्षाहरूको सम्झना आउँछ— कति अकासिएका उसका आकाङ्क्षाहरू थिए । मुटु च्वास्स दुख्छ तर अब त मुटुको रोग भइसकेको उसलाई मुटु दुख्नु साधारणझैँ लाग्छ । झ्यालबाट ऊ बाहिर हेर्छ, आकाश धुम्मिएको छ— पानी पर्ने सम्भावना छ ।
आफ्नो सम्पूर्ण बुद्धि, तर्कशक्ति लगाएर ऊ आफ्नो विषयवस्तुलाई स्पष्ट पार्ने कोसिस गर्छ । यदि उसले त्यो विषयवस्तुलाई बुझाउन सकेन भने बिद्यार्थीहरूले फेरि कहिल्यै बुझ्न सक्नेछैनन् वा बुझ्ने समय पाउनेछैनन् । श्रेणीका सम्पूर्ण बिद्याथीहरूको भविष्य उसको परिश्रममा भर पर्छ, ऊ उनीहरूको भविष्य निर्माण गरिरहेको छ, ज्ञानको बाटोतिर तिनीहरूलाई बढाएर । उसले बिद्यार्थीहरूलाई बुझाउन सक्नुमा नै उसले बुझेको सार छ, अन्यथा उसले बुझेको कुनै प्रयोजन छैन— उसलाई यो राम्ररी थाहा छ । ऊ कराउदै जान्छ, उसको घाँटीका नसाहरूसमेत फुल्दै जान्छन् ।
घन्टी बज्छ । सधैंझैँ चक र हाजिरकापी हातमा चयापेर ऊ श्रेणीबाट बाहिर निस्कन्छ । उसलाई अनुभव हुन थाल्छ, उसको घाँटी सुकिरहेको छ— पानी खान्छ । ऊ आफ्ना पुराना केही किताबहरू च्यापेर घरतिर छिटोछिटो लाग्छ । पानी पर्ने सम्भावना छ तसर्थ सब मानिसहरू छिटोछिटो हिँडिरहेका हुन्छन् । तर जब उसलाई देख्छन्, सडकमा मानिसहरू मुसुमुसु हाँसिरहेका हुन्छन् । ऊ आफ्नो शरीर हेर्छ, केही खराबी त छैन ? कोट जुत्ताभरि चकको घुलैधुलो छ, टकटकाउँट, सितिमिति कहाँ चकको धुलो झर्ने हो र ! ऊ सम्झन्छ फ्रक, पेन्ट र औषधी, गोजी छाम्छ रित्तो छ, उसले रित्तै फर्कनुपर्ने हो, रित्तै फर्कन्छ ।
उसलाई लाग्छ अझै मानिसहरू उसलाई हेरेर हाँसिरहेका हुन्छन्— मानौं ब्लाकबोर्डमा रङ्गीचङ्गी चकले लेखिएको ऊ एउटा हाँसो उठ्दो कार्टुन हो वा ऊ सिङ्गो ब्लाकबोर्ड हो जसमाथि थुप्रै हाँसो उठ्ने ब्यङ्गचित्र कोरिएको छ, जसmाई देख्दा जो पनि हाँस्छ, ऊ ब्लाकबोर्ड, चक र डस्टर....
मानिसहरूको कठोर आँखाबाट लुक्न ऊ अझ छिटोछिटो लम्कन्छ ।


स्पन्दन, अङ्क १, वर्ष १ (२०३४)मा पहिलोपल्ट प्रकाशित,
साझा प्रकाशनद्धारा प्रकाशित  ‘अन्तिम स्वीकारोक्ति” कथा सङ्ग्रहबाट

• 
  
• 
  

  Devi Prasad Gautam, Madhu Madhurya, Raj Kumar Rai and 17 others like this.
• • 
    

    Dutendra Chamling ‎"...पिता हो आफ्ना छोराछोरीलार्इृ ज्ञानका अर्तिहरू दिइरहेछ, अभिनेता हो, रङ्गमञ्चमा उभिएको छ..."
    Sarankumar Rai Dai ! wow ! what a great lines,I really like it !
    

    February 13 at 7:38am · 
  • 
    

    Sanju Bajgai निर्धो पेशाको यथार्थताको मिठो प्रस्तुती राम्रो लाग्यो ।
    

    February 13 at 3:06pm · 
  • February 15 at 8:15am · 
  • 
    

    Gopal Regmi एउटा लगनशील गुरुको व्यथा ! राम्रो लाग्यो !
    

    February 15 at 8:30am · 
  • 
    

    Ramesh Thapa teaching peshalaai nirdho bhanne ho bhane k dakaar aaunjel bhrastachar garera akut sampti aarjan garne laai sarbotkrista maanne?Sanju g haamro maanasikta nirdho ho pesha hoina. jeevanko baastabiktalaai yatharthapark ra baanki paarama prastut garne sirko lekhan kala audhi man paryo
    

    February 15 at 10:39am ·
  • 
    

    Bikram Subba
    

    यसरी निरीह प्राणीझैँ बनाईएका "गुरु"हरूले कसरी राम्रोसँग नयाँ पुस्तालाई "राम्रो" ज्ञान-गुण दिन्छन् भनि ग्यारेण्टी गर्ने । दोष कस्को? अन्य मुलुकमा "शिक्षक" भनेपछि उसको अभाव पुरा गर्ने 'तलब' नै राम्रो हुन्छ । तब न उसले ढुक्क भएर आफ्नो विषयमा स...See More

    
    

    February 16 at 6:06pm · 
  • 
    

    Dipa Rai ‎" मानौं ब्लाकबोर्डमा रङ्गीचङ्गी चकले लेखिएको ऊ एउटा हाँसो उठ्दो कार्टुन हो वा ऊ सिङ्गो ब्लाकबोर्ड हो जसमाथि थुप्रै हाँसो उठ्ने ब्यङ्गचित्र कोरिएको छ.." bartman jiwan saili ra neeti gayan sikchha jasta anekau kura haru bicha eauta manchee jo sabai sikchak jastai chan...sarai ramrari utaunu vayeeko yo mancheko beaytigat vumika le kathai gahakilo pareko chha...aru pani padhna pau mero kamana chha saran jiu lai.
    

    February 17 at 1:45pm · 
  • 
    

    
    
  • 
    

    Madan Kumar Dahal Many years have been elapsed since I met Saran Rai-ji at Tribhuvan University, Kirtipur. To-day after reading a classic story titled "Blackboard, Chalk and Duster" written by him a long back I wonder whether he is the same personality, who is now a recognized and established writer and author at national level. Congratulation! .

के जीवन नाटक हो ?

उनी अर्थात् मेरा श्रीमान् जीवनसाथी, पतिदेव, प्राणेश्वर वा लोग्ने निकै थाकेर आएजस्ता देखिन्छन् । म उनलाई देखेर स्वागतम् किसिमको प्रसन्नता देखाउ“दै मुस्कुराउ“छु । उनी पनि मुस्कुराउ“छन्, एउटा यान्त्रिक, व्यावसायिक, नाटकीय कलापूर्ण मुस्कान । मुस्कान  जो वास्तविक एवं स्वाभाविक भए अमृतसमान हुन्छ । हृदयको गहिराइदेखि उठेको सा“चो, अतुलनीय, अमूल्य, आकर्षक, आनन्ददायी, स्वस्फूर्त, प्राकृतिक एवं स्वाभाविक मधुर मुस्कानको प्रतीक्षारत मेरो जिन्दगी †  मेरो सपना, चाहना, कोसिस र प्रयत्न त्यस्तो मुस्कान उनको अनुहारमा ल्याउन सकू“ म पनि (एकै पटक मात्र भए पनि ) पाउन सकू“  र दिन सकू“ ।
पति, छोराबुहारी, छोरीज्वाइ“, नातिनातिना, घरपरिवार, साथी, आफन्त र चिनारुहरूको बीचमा≤ यति धेरै मान्छेहरूको बीचमा घेरिएर बा“चिरहेकी म । मलाई लाग्छ, एक्लै बेग्लै एक प्रकारले  रबिन्सन क्रुसो जस्तो बा“चिरहेकी छु ।  मेरो कसैसित संवाद भइरहेको छैन । मलाई कसैले बुझेका छैनन् ।  म एक्लो विकल आÏनो पीर, भाव, इच्छा र सपना मनभित्रै थुपारेर, पुरेर बसेकी छु । म भित्रभित्रै खोक्रोरित्तो पुङ्माङ् जस्तो छु र व्यर्थै बा“चिरहेकी छु— अवास्तविक कृत्रिम, रुखो जीवन, जहा“ चम्किलो जोशजा“गर, उत्साह र प्रसन्नता छैन । पाउनुपर्ने मैले केके नपाएको, नभोगिरहेको र बनावटी दुनियामा नै भट्किरहेको महसुस सधैं भइरहन्छ ।
मैले बा“च्न पाउनुपर्ने जीवन अर्कै खालको हुनुपर्ने हो ।
हो, उनी हाम्रो तीन दसक लामो दाम्पत्य जीवनमा मलाई देख्दा खुसी जस्तो हुन्छन् । मस“ग बस्दा रमाएजस्तो देखिन्छन् । छुट्टि“दा विरसिलो जस्तो मान्छन् । मलाई उनी हरतरहले सुखी र खुसी पार्न चाहेजस्तो गर्छन् । मेरा लागि एउटा पतिले पत्नीप्रति गर्नुपर्ने सबै कार्यहरू गर्छन् । तर ती सब उनले खुसी भइटोपलेको, हा“सेजस्तो गरेको, प्रसन्न भएजस्तो गरेको र सबैथोक गरेको गरेजस्तो मात्र गरेको हो भन्ने मलाई लागिरहन्छ ।
उनको मुस्कान, हा“सो, प्रसन्नता, क्रियाशीलता, दायित्ववहन आदि ती सब उनका क्रियाकलाप वास्तविक, प्राकृतिक र स्वाभाविक जस्तो मलाई लाग्दैन । लाग्छ ती सब उनी नाटकमा झै“ अभिनय गरिरहेका छन् । एकदम कृत्रिम, बनावटि । उनी स्वाङ पारिरहेका छन्, नाटक खेलिरहेका छन् ।
अथवा म नाटक हेरिरहेकी दर्शक मात्र हु“ । नाटकको प्रमुख पात्र उनको अभिनय हेरेर नाटकीयतामा रमाउने फगत दर्शक पत्नी हु“ म ।
×
मेरो मानसपटमा अचानक धेरै वर्षपहिले घटेको हाम्रो जीवनको एउटा दृश्य देखा पर्छ । म र उनी प्रेममा फसेका दुई सुन्दर युवाहरू । मलाई लागेको थियो म उनीबिना बा“च्न सक्तिन“ । उनलाई पनि लागेको थियो, उनी मबिना बा“च्न सक्तैनन् । तसर्थ प्रेममा अथवा बैंसालु आकर्षक मायाप्रीतिमा फसेका हामी विवाहबन्धनमा बा“धिन्छौ“ । यस्तो बन्धनमा बा“धि“दा मैले सम्झेको थिए“ हाम्रो प्रेम सफल भयो । उनले पनि त्यस्तै भनेका थिए, हाम्रो प्रेम र सपना साकार भयो ।
समयको अविरल प्रवाहमा बग्दाबग्दै म तीन छोराछोरीकी आमा भए“ । अहिले त म छोराबुहारी, छोरीज्वाइ“, नातिनातिनाहरूको धनी भइसकेकी छु ।
अरूले देख्दा हामी बीचको दाम्पत्य प्रेम आदर्शमय देखिन्छ, इष्र्यायोग्य देखिन्छ ।
मानिसहरू सम्झन्छन्, हामी दाम्पत्य प्रेमले प्रचुर मात्रामा  सिंञ्चित हराभरा सफल जीवन गुजारीरहेका आदर्श जोडी हौ“ । जीवनमा प्राप्त गर्नु पर्ने प्रेम पाएर धन्य धन्य भएका छौ‘ । तर वास्तविकता वा यथार्थ त्यस्तै छ त ? मनमनै सोध्छु आफै‘लाई ।
विवाह भएको एक वर्षसम्म हामी यति धेरै खुसी र सुखी थियौ“ कि त्यही एक वर्ष जीवनभरि बा“च्न र कल्पनाको लागि सामल बन्यो । हामी त्यतिबेला एकसाथ हा“स्थ्यौ“, रुन्थ्यौ“ एकसाथ । हामी दुई शरीर एक प्राण भएका थियौ“ मानौ“ हामी दुई एकमा एकाकार भएका थियौ“ ।
बिस्तारैबिस्तारै हाम्रो प्रेम व्यावहारिक जीवनको ज्वालामा परेर ओइलिनखुइलिन थाल्यो । प्रेममा कहा“ प्वाल प¥यो, किरा लाग्यो कि ? हामीबीच जीवनपर्यन्त अमर प्रेम रहन्छ भन्ने विश्वास क्षणभरमै खरानी भयो । दिनरात हामी एकअर्कामा खोट र अपूर्णता देख्न थालेका थियौ“ । प्रेम जति मजाले पूर्णतासाथ एकअर्कालाई ग¥यौ“, घोचपेच, घृणा, तिरस्कार, झगडा र वैमनस्यता पनि पूर्णताका साथ नै ग¥यौ“ । सहनुको पनि सीमा हुन्छ । सहन नसकेर एक सा“झ म घर छोडेर निस्किए“ । उनी भन्दै थिए, ‘घर छोडेर नजाऊ । जान्छौ भने फेरि कहिल्यै फर्केर आउन पाउन्नौ ।’
मैले उनको कुराको वास्ता गरीन“ । घृणाको थुक थुक्दै म घरबाहिर निस्किए“ । भोलिपल्ट  घर फर्किए“ । रिसले काम्दै उनले सोधे, ‘कहा“ गएकी थियौ ? कोसित रातभर सुतेर फर्कियौ ?’
‘साथी मेनकाकहा“ बसेर आएकी छु ।’ नम्र भएर जवाफ दिएको थिए“ ।
‘मेनका कि विश्वमित्र ? त्यो असोकेस“ग रातभर खुब रङ्गरङ्गेलिया मनायौ ?’
असोक विवाहअगाडि मलाई मन पराउने एउटा युवक थियो । मेरो चरित्रमाथि त्यत्रो आशङ्का ? म रिसले आगो भए“ । जङ्गिएर भने“, ‘मेरो मन, मेरो शरीर... मेरो खुसी । सुते“ नै भने पनि के गर्न सक्छौ ?’
‘म तिमीलाई घरबाट निकाल्छु । तुरुन्तै निस्किहाल ।’ मलाई उनले जबरजस्ती घर बाहिर निकालेर  ढोका लगाए । फेरि घर भित्र पस्न दिएनन् ।
मान्छेको चित्त । म उनी इष्र्याले जलेको हेर्न चाहन्थे‘, तर म त्यस्तो परिणामको आशा गरिरहेकी थिइन“ । म कुनै पुरुषस“ग लागेकी थिइन“ । उनी मलाई अर्को लोग्नेमान्छेस“ग लागेको लाञ्छना लगाएर नीचा देखाउने कोसिस गरिरहेका थिए । त्यसपछि मेरो उपाय समाज, मण्डली, ठाना, कचहरी मात्र थियो । मेरा बाबु, माइती, नातागोता, इष्टमित्र र साथीभाइहरूको निकै दिन हामी दुईको मेल गराउन सभा, कचहरी र छलफलमा बित्यो ।
म त्यो समयमा छुट्टिएर बस्न पनि सक्थे“ । छुट्टिन नसक्नुको कारण मेरो गर्भमा उनको सन्तान बढिरहेको म दुई जीउकी गर्भवती थिए“ । त्यसै हुनाले पनि अन्तमा हाम्रो मेल भयो । अरूले देख्दा बिग्रेर रोकिएको गाडी फेरि चल्न थाल्यो । हाम्रो दाम्पत्य जीवन अगाडि बढ्न थाल्यो ।
 झिमिक्क आ“खा गर्दाझै“ आज सम्झ“दा तीन दशकको लामो समय बिति सकेछ । अहा, तीन दशक लामो हाम्रो दाम्पत्य जीवन, म र उनी । प्रेम विश्वासको जगमा अवस्थित हुन्छ । एकअर्का प्रतिको हाम्रो  विश्वास र भरोसा मक्किसकेको थियो, फिका भइसकेको थियो । देखाउनका लागि हामी  प्रेमले भिजेको दाम्पत्य जीवन गुजारिरहेको आडम्बर गथ्यौ“ । सुखी र खुसी देखिनेदेखाउने नाटक खेलिरहेका हुन्थ्यौ“ ।

आज धेरै वर्षदेखि म आफैलाई सोधिरहेकी छु— के मैले चोखो प्रेम पाएकी छु ? प्रेमको स्वाद चाखेकी छु ? विपरीतलिङ्गीबाट पाइने प्रेम, सुख र जीवनरस पाएकी छु ? सा“चो हा“सो र रोदनको वास्तविक स्वाद चाख्न पाएकी छु ? जीवन नाटक नहुनुपर्ने हो । भित्री  अन्तरकुन्तरको गहिराइभित्र अवस्थित चेत, विवेक र विश्वासले जीवनलाई स्वगति दिइ स्वचालित चलायमान गर्नुपर्ने हो । तर कसरी मानिस यन्त्रवत नाटकिय पात्रमा रूपान्तरित हु“दो रहेछ ?
मेल भइसकेपछि हाम्रो दाम्पत्य जीवन हेर्दादेख्दा स्वाभाविक रूपमा चलेको लाग्थ्यो । एउटा पत्नीले गर्नुपर्ने सम्पूर्ण कर्तव्यहरू म पालना गरिरहेकै थिए“ र छु । उनी पनि पतिले पालना गर्नुपर्ने सबै दायित्वहरू पूरा गरिरहेकै थिए र छन् ।
हामी दुई पतिपत्नीको रूपमा एकसाथ बसिरहेका छौ“ । एकले अर्कोलाई देखाउनुपर्ने सबै हार्दिकता, प्रेम वा दायित्व निर्वाह गरिरहेका छौ“ । तर प्रेमका काकाकुल हामी ....। मलाई किनकिन लागिरहेको हुन्छ, उनी मसित जुन प्रेम गर्छन्, दायित्वनिर्वाह गर्छन् त्यो एउटा नाटकमा पतिपात्रले निर्वाह गर्नु पर्ने भुमिका जस्तो मात्र हो । उनी मसित सन्तुष्ट, खुसी र सुखी भएजस्तो देखिन्छन्, बनावटी र देखावटी हो, कृत्रिम हो । किन मलाई त्यस्तो अनुभूति भित्री हृदयको अन्तरकुन्तरमा अज्ञात रूपमै भए पनि भइरहेको छ ? त्यसले मलाई मेरो जीवन सारा ब्रम्हाण्डभन्दा गरुङ्गो बोझ बनेजस्तो लाग्छ । जीवन असफल, निरस, निष्फल भएको भान गराउ“छ । म भित्रभित्र जलिरहेको करुण भावलाई शीतलता प्रदान गर्न नसक्दा छटपटिएर कोहीबेला रु“दै, कहिले हा“स्दै, कहिले गम्भीर हु“दै उनलाई मैले धेरै पल्ट सोधेकी छु, ‘ के तिमी मसित सन्तुष्ट र सुखी छौ ?’
‘म सन्तुष्ट छु । सुखी छु ।’ उनी सधैं जवाफ दिन्छन् । ‘एक स्त्रीबाट एक पुरुषले पाउने सम्पूर्ण कुराहरू मैले भन्दा बढी अरू कसले पाएको होला र ?’
मलाई अझै लागिरहेको छ, उनी ढा“टिरहेका छन्, उनी नाटक गरिरहेका छन् । पति प्रेमी वा आÏनो एक मात्र पुरुष मानेर उनलाई मैले एउटी स्त्रीले दिनुपर्ने पुरुषप्रतिको सम्पूर्ण प्रेम, समर्पण, सुख र अरू सबथोक दिने कोसिस गरे“ । आफूसित भएको दिन सकिने सबथोक दिए“ । तर उनी अझै मसित  सन्तुष्ट, प्रसन्न र प्रफुल्लित भएझै“ लाग्दैन । उनी सधैं प्रसन्न, प्रफुलित र सन्तुष्ट भएको स्वाङ् पार्छन्, नाटक गर्छन् ।
जीवनभरिको यो एउटा नमीठो, अप्रिय र विरसिलो अनुभूतिको भावले मेरो र उनको जीवन खोक्रो बनाइदिएको छ ।  मलाई सधैं यस्तो लागिरहन्छ, क्षणिक उत्तेजनामा गरेको सानो गल्तीले पनि जीवन मरुतुल्य उजाड, शुष्क र निरस बनाउन सक्तो रहेछ । झुक्किएर पनि गल्ती नहोस भनेर सजग हु“दा, भइरह“दा जीवन झन्झन् आडम्बरी, कृत्रिम, बनावटी,  नक्कली र नाटकीय बन्दै गइरहेछ । यो खोक्रो नक्कलीपनले झन्झन् मलाई पतझड बनाइरहेको छ । किन मलाई यस्तो लागिरहन्छ ?
गणितमा जस्तै  मानिलिउ“m, मैले अर्कै मानिसस“ग विवाह गरेको भए ? कसैसित विवाह नै नगरेको भए ? जीवनको कुनै स्पष्ट भिन्नता  देखा पथ्र्यो होला ? मानिलिउ“m, मानिलिऊ“को यथार्थमा कुनै मतलव हु“दैन तसर्थ त्यसरी कल्पना गर्नु पनि व्यर्थ छ,  तर पनि मन कुनैकुनै बेला बहकिन्छ । बहकि“दा मृगतृष्णाको आनन्द अनुभव हुन्छ । कल्पनामै भोगिरहेको र नभोगेको जिन्दगीको तुलना हुन्छ जसले फेरि असाध्य दुःखी बनाउने गर्छ— जीवन फेरि सुरु गर्न पाए †
जीवन फेरि पनि यस्तै हुन्थ्यो ? जीवन फेरि पनि आडम्बरभित्र अल्झेकै हुन्थ्यो ? आ“... म यो केके सोचिरहेकी ? बेकार  नदुखेको कपाल चोयाले बॉधेर दुखाउनु । नभएको नपाएको कुराहरूको सोधीखोजी, नभोगेको अनुभवको तिर्सना, पूर्णता प्राप्तिको भ्रम, नियतिको बिडम्बना, जीवनको मृगमरीचिका, अति महŒवाङ्क्षा, लालसा जस्ता कुराहरू दुःखका स्रोत रहेछन् क्या र ?
भएकोपाएकोलाई नै सर्वस्व मानेर सांसारिकतामा क्रियाशील भइरहनु उत्तम भनेर नै नक्कली प्रेमको, मायाको, जीवनको नक्कल अभिनय गरिरहेका हुन्छॉै हामीहरू.।
उनको मनभित्र सा“च्चै म पस्न सकेकी छैन । बुझ्न सकेकी छैन उनको मन । उनी मेरा पूर्वप्रेमी थिए । हामीबीचको अस्वाभाविक कलहपछि उनी मेरा पति मात्र रहन गए । प्रेमीसमेत रहिसकेका  पतिको मनपेट अझै मैले बुझ्न सकेकी छैन । कस्तो यो मेरो दुर्भाग्य † मान्छेको मन बुझ्न असम्भव हु“दो रहेछ ।
सायद अझै पनि म पूर्ण रूपले उनी प्रति समर्पित हुन सकेकी छैन । उनीमा समाहित हुन सकेकी छैन । मन अनौठो हुन्छ । नचाहेको कुरो ठ्याम्मै गर्न मान्दैमान्दैन ।  म पनि त उनलाई प्रेमीको रूपमा हेर्न सक्तिन“ । उनी पनि मलाई प्रेमिकाको रूपमा हेर्न सत्तैmनन् होला  र त उनी नक्कली प्रेमको अभिनय गरिरहेका छन्  अथवा हुन सक्छ म नै भ्रान्तिमा छु । मैले जुन मानवप्रेमको रूप, चित्र, स्परूप वा प्रकृतिको कल्पना गरेकी छु त्यो अवास्तविक छ । यो जगतको क्षणभङ्गुर जीवनमा कसले पो त्यस्तो शाश्वत प्रेम पाएको होला र ?
प्रेमविहीन मेरो बितेको शुष्क जीवन सम्झ“दा रुन मन लाग्छ । तर रोएर नि के फायदा ? जो बित्यो, बितिसक्यो । जीवन फेरि प्रारम्भ गर्न सकिने होइन । रोएर, हा“सेर वा पश्चात्ताप गरेर त्यसमा सुधार गर्न सकिने होइन । नाटक जस्तै नाटक गरेर मेरो अनमोल जीवन  तुरीन लागेको छ । वृद्ध भइसकेका हामी अझै पनि अरूहरूका अगाडि नाटक खेलिरहेका छौ“ देखिनका लागि सुखी हुनुुको, प्रेममय हुनुको ।
म उनलाई प्रेम गरिरहेकी, एक नारीले पुरुषलाई गर्ने समर्पण गरिरहेकी नाटक गरिरहेकी छु । उनी पति भएकोले एक पुरुषले नारीप्रति गरिने प्रेम, दायित्व, त्याग र समर्पण गरिरहेको अभिनय गरिरहेका छन् । यहा“ सबै मानिसहरू नाटकमा झै“ प्रेमी वा प्रेमिकाको, पति वा पत्नीका,े पिता वा आमाको, छोरा वा छोरीको, साथी वा दुस्मनको अनेकौ“ समयानुकूल विभिन्न पात्रहरूको कलात्मक अभिनय गरिरहेका छन् । सब नाटक खेलिरहेका छन् । भ्रान्तिको सागरमा रुमल्लिएर मानिसहरू भ्रमवश सोधिरहेका छन्— सत्य के हो ? यथार्थ के हो ? 
विशुद्ध जीवन चाख्नभोग्न नपाएकोमा मन चाउरिन्छ । चिथोरिएको हृदयको घाउबाट रगत, पीप र आ“सु बहन्छ । दुख्छ, दुखेर पनि रुन सकिन्न । हा“सिरहेको, बा“चिरहेको स्वाङ पार्नैपर्ने बाध्यकारी परिस्थितिमा थोरै अभिनय गर्दा अरूलाई र आफूलाई पनि फायदा हुन्छ भने किन नगर्ने ? किन जीवन–नाटकमा विविध पात्रहरूको भुमिका नखेल्ने ? त्यसैले होला मेरा पति  मायालु पतिको भुमिका मन नलागिनलागि पनि निभाइरहेका छन् । म पत्नीको... । च्च...च्च...जीवन, कठै बरा बिचरा † नाटकीय कलाशिल्प अभिनय गर्दागर्दै हेर्दाहेर्दै लहैलहै र ख्यालख्यालमा बितेछ †
के जीवन यस्तै नाटक हो ?
कि संसारै अधुरोअपुरो जीवनको कृत्रिम कलाशिल्प मञ्चन गर्नेे एउटा रङ्गमञ्च हो ?

समकालीन साहित्य, पूर्णाङ्क–६१ (२०६७, साउन–भदौ–असोज )

नाति

नाति

सरण राई

निस आफूलाई अथवा आफ्नो शरीरका अङ्गहरूलाई हेरेर पनि रुँदोरहेछ । मानिस कति कमलो मन लिएर बाँचिरहेको हुन्छ । जीवनमा आएका कस्ता कस्ता विपत्तिहरूका आँधीबेहेरी बेहोरीयो, कष्ट खेपियो । खुइय्य गरिएन । हार मानिएन । डटेर मुकाबिला गरियो, ‘रुने नामर्द म होइन’ भनियो । तर आज अकस्मात म आफ्ना हातहरू, हत्केलाहरू र आÏनो शरीर देखेर– हेरेर रोइरहेको छु ।  आफ्ना हातहरू, हत्केलाहरू र आफ्नो शरीर देख्दा मन अमिलिएर आएको छ । आफ्नो यस्तो वृद्धावस्था देख्दा आँखाबाट बररर आँसु बगिरहेको छ ।

हातहरू आँखा सामु छन् । चालीस वर्ष अघिको बुबाको र मेरो हातमा केही अन्तर छैन, छाला चाउरिएको छ, झोलिएको छ । तन्नेरी हातको सुन्दरता लुप्त भएको छ । म बुबालाई सम्झन्छु । ऐना हेर्छु बुबाको र मेरो अनुहारमा थुप्रै समानता पाउँछु अर्थात् मेरो अनुहार पनि बृद्ध बुबाको जस्तै भएको छ । मलाई बुबाको अग्घोर माया लागेर आउँछ र बुबाजस्तै बूढो भएको आफूलाई सहानुभूति गर्न पुग्छु । म बूढो भएको छु । कठै, यो मेरो जीवनमा वृद्धावस्थाले पूर्णतया प्रवेश गरिसकेको छ ।
वृद्धावस्था !
वृद्धावस्थामा  शारीरिक असमर्थता र एक्लोपन जम्ल्याहा जस्ता रहेछन् ।
पुग्नुपर्ने कतै छैन, गन्तव्य छैन तर हिँडिरहनु पर्ने । पाउनुपर्ने नयाँ प्राप्ति केही छैन, सामर्थ्य छैन तर प्रयत्नशील भइरहनुपर्ने । जीवनको अवसान नजिक पुग्न लागिएको परिस्थिति, रूप, तागत, बलबैंस, आँट, जाँगर अथवा जीवनका सुन्दरताहरूले छाड्न लागेको अवस्था, मृत्यु नजिक पुगेको अनुभूतिले गिजोलिरहेको मन ! ‘यति रमाइलो संसार छोडेर जानुपर्ने’ भन्ने भावनाले दिएको पीडा ! यो संसारकै, जीवनकै चलन, रीत र नियम हो । यहाँ कोही पनि जिउँदाहरूले सदैव बाँचिरहन पाउदैनन् । मृत्युले सब जिउँदाहरूलाई निल्छ, निल्छ । मृत्युको पूर्वआभास कति पीडादायी छ, मन चसक्क दुख्छ । मर्नै पर्छ, जानै पर्छ यो धरती छाडेर । मेरा पिता मरे, आमा मरीन्, अघिल्लो पुस्ताका सबै मरिसके । अब मर्ने पालो मेरो यो वर्तमान पुस्ताको, भावी पुस्ताका लागि ठाउँ खाली गर्नै पर्छ ।
फेरि एक जन्म वा अर्को थप एक जीवन बाँच्न पाए.... म कल्पिन्छु । तर कसैले दुइ जीवन बाँच्न पाएका छन् र ? म पनि डाँडाको घाम, निभ्न लागेको दियो भएको छु । मैले पनि ...जानै पर्छ ।
अजङ्गको एकान्तले उब्जाएको परिवेशले मनमनै म मृत्युदेखि त्रसितत्रसित भएर एक्लै मनभित्रभित्रै रोइरहेको बेला मेरो नाति ‘आँ..आँ..’ भर्खर फुट्न लागेको अष्पस्ट बोली निकाल्दै टुकुटुकु हिडेर आउँछ र मेरो काखमा लुट्पुटिन्छ । मेरो मानसिक धरातलमा देखिन थालेको कालो अँध्यारो बादल फाटेर झलमल्ल उज्यालो मेरो मनको आयतनभरि फैलिन्छ । बिर्सन्छु आफ्नो वृद्धपन, एक्लोपन र नियास्रोपन र झलझली देख्न थाल्छु भावी सन्तानको प्रतिविम्बित रूप आÏनै नातिको अनुहारमा ।
नाति !
मेरै जीवनको क्रमिकता होइन र ? म पछि छोरा, छोरापछि नाति, नातिपछि पनाति, जनाति, खनाति....मेरै जीवनको निरन्तरता मान्न थाल्छु । मेरो अन्तरकुन्तरमा चम्किलो घाम उदाउँछ्र । आँसु आँखामा बिलाएर जान्छ । बुबाको रूपबाट म आफू र म आफूबाट नातिको कलिलोपनमा रूपान्तरित हुन थालेको हुन्छु थाहै नपाई ...। म नरहे पनि मेरो अंश, शेष वा सन्तान यस धरतीमा रहिरहनेछ । मभित्र एक प्रकारको मीठो भाव, उत्साह, प्रसन्नता र गौरव प्रस्फुटन हुन्छ ।
नाति ! केही वर्ष अगाडिसम्म मलाई ‘बाजे’ भनेर बोलाएको पटक्कै मन पर्दैनथ्यो । मेरा एकजना मित्रलाई पनि त्यस्तै हुन्थ्यो रे, ‘बाजे’ सम्बोधन सुन्दा कन्सिरी तातेर आउँने कुरा उनले आफ्नो संस्मरणमा लेखेका छन् । तर वास्तविक रूपमै नातिनातिनाहरू जन्मिसकेपछि ‘बाजे’ सम्बोधन पनि मिठासयुक्त र स्वाभाविक लाग्न थालेको छ ।
मलाई नातिनी बारम्बार भन्छे, “कोपा, कोपा (बाजे,बाजे) !” यो सम्बोधनमा एउटा साइनो छ, जसले वंशवृक्ष झ्याङ्गिदै गरेको सङ्केत दिन्छ । यसबाट म सन्तुष्ट हुन्छु । नाति जन्मेपछि त नातिनातिनीहरूको अवोध बाल संसारमा रमाउन मन पराउन थालेको छु । धेरै वर्ष अगाडिदेखि गाउन छाडेका गीतहरू फेरि लयबद्ध स्वरहरूमा तिनीहरूसँग खेल्दा स्वस्फूर्त रूपमा अनायास मेरा कण्ठबाट तरङ्गित हुन्छन् । म अझै गाउन सक्दोरहेछु, नातिनातिनीहरूको अबोध बाल संसारमा युवाहरूजस्तै गाउँदै नाच्न सक्छु । रमाइलो गर्छु र सम्झन पुग्छु फेरि मधुर जीवनको पुनरागमन भएको छ । नातिनातिनाहरू सॉच्चै मायालाग्दा छन्, यसैले मानिसहरूले ‘सावाको भन्दा ब्याजको माया’ भन्ने गरेका होलान् ।
म मेरा नातिनातिनाहरू संसारमा सबैभन्दा सुखी भएको हेर्न चाहन्छु ।  तिनीहरूलाई जब मेरा छोराबुहारीहरूले कुटेर रुवाउँछन्, हकार्छन्, नमीठो लाग्छ, मनमा औडाहा लाग्छ । छोराबुहारीलाई हकार्दै म तिनीहरूलाई काखमा खेलाएर वा बोकेर फकाउन थालिहाल्छु । तिनीहरू पनि मेरो आडभरोसा सहारा पाएर मेरो छातीमा टाँसिन थालिहाल्छन्, त्यसबेला म सारा संसार बिर्सन्छु । आफ्नै रोग, शोक, पीडा र आफ्नो अवस्था पनि बिर्सन पुग्छु । सम्झन्छु विश्वकै सबैभन्दा सुखी मानिस हु“ जसको कोपिलाजस्ता नातिनातिनाहरू छन् ।
समयलाई कसले पो रोक्न, छेक्न वा वशमा राख्न सकेको छ र ? म ती मसिना नातिनातिनीहरूसँग अनन्त कालसम्म खेलिरहूँ, तिनीहरू त्यत्रै रहिरहुन् र हाम्रो आत्मीय रमाइलो कौतुकमय क्रीडा सदैव रहिरहोस् । तिनीहरू सधैं मसँग खेलिरहून् । मन आनन्दले हराभरा भइरहोस्, तर त्यस्तो हुँदैन ।
हामी बाजे बोजु तिनीहरूलाई देख्दा अग्घोर खुसी हुन्थ्यौँ । सम्पूर्ण सांसारिक दुःख कष्ट बिर्सन्थ्यौँ र तिनीहरूका लागि अनेकौ‘ दुःख कष्ट झेल्न तयार थियौँ । समयक्रममा मबाट मेरी मायालु पत्नी छुटिन् । तिनको देहान्तको असह्य वेदना पनि नातिनातिनीहरूको मुख हेर्दै सहेँ । ममाथि वृद्धावस्थाका असमर्थताका साथै विभिन्न रोगहरू थपिए । म परिवारमाझ बसेर पनि नितान्त एक्लोएक्लो हुँदै गइरहेको छु । मेरो घरभित्रको घरमुलीको शासन, ढलिमली र हैकम पनि समाप्त हुँदै गएको छ, मेरो सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र राजनैतिक गतिविधि पनि स्वात्तै घटेको छ । अब प्राय घरबाहिरका यस्ता क्रियाकलाप शून्य भएका छन् ।
कुनैकुनै बेला साथीहरू आउनेजाने गर्थे । घरमा मेरा साथीभाइहरूको उचित सम्मान, मान र आतिथ्यता हुन छाडेको छ जसले गर्दा उनीहरू पनि आउन छाडेका छन् । म पनि साथीभाइहरूकहाँ जान छाडेको छु । मलाई लाग्छ, पहिला जस्तो मेरो पनि अरुको पाहुना हुँदा खातिरदारी, स्वागत सत्कार हुन छाडेको छ र म आफ्नो कोठाको एकान्तमा बस्न अभ्यस्त भइसकेको छु ।
जाने पनि कहाँ ? गर्नै पो के सक्छु र ? म चाहन्छु आफूले हाडछाला घोटेर अनेकौं दुःखसाथ हुर्काएका मेरा छोरालाई अझै हरप्रकारले मद्दत गरुँ । तर शारीरिक असक्तता बाधा भइरहेको हुन्छ । म चाहन्छु  कैयौँ दसक लामो मेरो जिन्दगीको अनुभवबाट प्राप्त ज्ञान, सीप र समस्या समाधानका उपाय, सल्लाह, सुझावहरू दिएर  पारिवारिक र अन्य समस्याहरूमा सहयोगी बन्न सकूँ । तर मैले बटुलेको अनुभव, शिक्षा र सल्लाह कोही सुन्न चाहदैनन्, ‘उहिलेको कुरा खुइले’ । म उपयोगिताविहीन बूढो, मेरा सल्लाह सुझाव उनीहरूलाई अनावश्यक हस्तक्षेप लाग्छ । सायद यही नै ‘जेनेरेसन ग्याप’ होला ।
घर खर्च दिन प्रतिदिन बढ्न थालेको छ । महँगीको जमाना तैपनि केही तडकभडक गर्नै पर्यो । साथीभाइहरूभन्दा कम देखिनु भएन । भोजभतेर, क्लब, बिहेबटुलो, बिजुली, पानी,  टेलिभिजन च्यानल महशुल, स्कुलको शुल्क आदि अनेकौ‘ खर्चहरू...मलाई पनि थाहा छ, धानी सक्नु छैन । कुनामा बसेर टुलुटुलु हेरिरहन बाहेक म के नै गर्न सक्छु र ?
घरखर्च चलाउने देखि घरायसी अन्य सबै निर्णयहरू गर्दा मलाई सोधिँदैन । अब त्यस्ता विषयहरूसँग मेरो कुनै सरोकार छैन । म कोठामा बसेर पुस्तकहरू दोहोर्याइ तेहर्याइ पढ्छु । कथा बुझ्न थालेकी नातिनी आइभने दन्त्यकथा, पञ्चतन्त्र, जातक र इसपनीतिका कथाहरू सुनाउँछु । कथा सुनाउँदा मलाई अग्घोर आनन्द आउँछ । कथाको प्रवाह मेरो खोकिले बीचबीचमा रोकिँदा भने नातिनी नियास्रो मान्छे ।
“कोपाको छेउमा धेरै नजा, खोकि र अरु रोगहरू सर्ला ।” बुहारीले नातिनीलाई भनेको झट्ट सुन्छु । मनमा च्वास्स बिझे पनि नसुने झैँ गर्छु । प्रतिकार गर्ने सामर्थ्य मसँग अब रहेन ।
“म घरमै बस्छु, कोपालाई छोडेर जान्न“ ।” चिच्याइरहेकी थिई नातिनी । झोला, बक्स र केही सामानका साथ जबरजस्ती मेरी ठूली नातिनीलाई बोर्डिङ्ग स्कुलको बोर्डसमा पठाइन्छ । त्यसको चिच्याहटले अनायासै मेरो आँखा टलपलाउछ, कठै... मेरो सानी साथी नातिनी पनि मसँग छुट्टिएर गई ।
नातिनीको अभाव नातिले पूरा गरिरहेको हुन्छ । ऊ मेरो कोठामा आएर बालसुलभ अनेक उपद्रोहरू गर्छ । मेरो पुरानो पुस्तक कपि च्यात्नु, चस्मा बिगार्नु, बिस्तारामा पिसाब फेर्नु आदि उपद्रोहरू । ती उपद्रोहरू उसँग खेल्दा, बस्दा र हाँस्दा प्राप्त हुने आनन्दको अगाडि  केही होइन । ऊ मसँग बस्छ, खेल्छ र हाँस्छ । म उसलाई अत्यधिक माया गर्छु । ऊ मसँग हुँदा सबथोक बिर्सन्छु र चाहन्छु ऊ सदैव मसँग बसिरहोस्, खेलिरहोस् । ऊसँग बस्दा मलाई अपूर्व आनन्द आउँछ, जुन आनन्द प्रत्येक बाजेहरूले मात्र अनुभव गरेका हुन्छन् । त्यो अनुभव बाजे हुने उमेरसम्म बाँचेकाहरूले मात्र प्राप्त गर्छन् । म पनि बाजे हुन पाएकोमा गौरवान्वित हुन्छु र मेरो ओठमा मुस्कान खेल्छ ।
छोरालाई बोलाएर हामी दुइका बिभिन्न मुद्राका फोटोहरू खिच्न लगाउँछु । हामी दुइको ‘मूभि’ पनि उसले खिच्छ । क्यामेरामा नै ती फोटाहरू हेरेर म मक्खै पर्छु । भन्छु “यी तस्वीरहरू प्रिन्ट गरेर ल्याइ देओ ।”
“म कम्प्युटरमा ‘सेभ’ गर्छु । पछि एकै चोटि  ‘प्रिन्ट’ गरौला“ ।”छोराको जवाफ हुन्छ । तर ती तस्विरहरू प्रिन्ट भएको मैले देख्न पाएको छैन ।
समय त बतासजस्तै, खोलाजस्तै वा समयजस्तै बगिरहेकै हुन्छ । पहिरो गएको पहाडजस्तै ओरालो लागेको मेरो वृद्धावस्था दिन प्रंतिदिन झन्झन् ओरालो लागिरहेको हुन्छ । म हिजो भन्दा आज, आजभन्दा भोलि झन्झन् असमर्थ, असक्त र दयनीय बन्दै गइरहेको छु । खेल्ने, बोल्ने र हाँसखेल गर्ने साथी नहुनु बुढेसकालको बेमज्जाको स्थिति रहेछ भन्ने महसुस मेरो नाति ‘मोन्टेसोरी’को ‘प्लेग्र्रप’मा भर्ना भएर दिनभर उतै बस्न थालेपछि हुन थालेको छ । शनिबार छुट्टिको दिनमा मात्र केही बेर ऊसँग खेल्न पाउँछु । ऊसँग खेल्ने मेरो लालसा पनि अधुरै हुन थालेको छ ।
एकदिन अकस्मात मेरो निम्ति नयाँ पोसाक लिएर छोरा बुहारी मेरो कोठामा आउँछन् । मलाई “नयाँ पोसाक ठीक भयो, भएन” लगाएर जॉच्न भन्छन् । म फुरुक्क पर्छु,, फुरुङ्ग हुन्छु मेरो पनि छोराबुहारीले ध्यान दिन थालेछन् ।
“वृद्धाश्रम, बालआश्रम र अस्पताल पनि भएको ‘मानव संसार’ उपयुक्त वृद्धाश्रम हो, त्यहॉ बस्ने वृद्धहरूले कुनै प्रकारको कष्ट, पीडा भोग्नु पर्दैन ।” छोरा भन्छ ।
    “बुबाको थोरै आउने पेन्सनले मात्र त्यहा शुल्क तिरेर बस्न अपुग हुने भएकोले प्रत्येक महिनामा अपुग रकम जम्मा गर्नेछौ“ । सबै बन्दोबस्त मिलाएका छौ“ ।”बुहारी थप्छे ।
“म नोकरीको सिलसिलामा कहिले कहाँ कहिले कहाँ गइरहनु पर्ने हुन्छ । बुहारीले पनि सानोतिनो जागिर पाएकी छिन् । घरमा बुबाको सह्यार सम्भार गर्ने मान्छे हुँदैन । ‘मानव संसार’ वृद्धाश्रम नै बुबाको लागि ठीक हुने फैसला गरियो । भोलिदेखि नैै बुबाले त्यहाँ बस्नु पर्छ, हामी तपाईँलाई बिहानै पुर्याइ दिनेछौ“ ।” छोराको आदेश ।
कति सजिलै भने उनीहरूले । नयाँ लुगाको अर्थ खुल्यो । म छाँगाबाट खस्छु । अब मैले पनि यो घर छोड्नै पर्ने भएको छ । मेरो मान्नु र नमान्नुको कुनै अर्थ नहुने भएकैले  उनीहरूले मलाई वृद्धाश्रम पठाउने निर्णय गरिसकेका छन् । मभित्र १२ रेक्टर स्केलको भुइचालो ल्याउने निर्णय सुनाएर उनीहरू बाहिर गइसकेका छन् ।
अहा, यो घर, यो कोठा ! हामी(पत्नी र म)ले कस्तो परिश्रम गरेर आफ्नो र पत्नीको रुचि अनुसार यो घर निर्माण गरेका थियौँ । यही घरमा हामीले छोराछोरी हुर्कायौँ । उनीहरू आज स्वावलम्वी भएका छन् र मलाई आफ्नो निर्णय थुपार्न सक्षम भएका छन् । यो आधुनिक युगले उब्जाएको यान्त्रिक, सांस्कृतिक र सामाजिक प्रचलन हो कि ? अब मैले बनाएको यो घरलाई ‘मेरो हो’ भनेर यसैमा बस्ने अड्डि कस्न सक्तिनँ । छोराबुहारीको आदेश शिरोपर गर्नु बाहेक मसँग अर्को उपाय छैन ।
यो मेरो घर, मेरो कोठा, मेरो पलङ ! भोलिदेखि मसँग यी केही पनि रहने छैनन् । म यो घरमा हुनेछैन । कैयौं दसक सुखदुःखसाथ पत्नीसँग बिताएको यो पलङ मसँग हुनेछैन । कठै, जीवितावस्थामा रहेको बेला पत्नीलाई मुसारेझैँ कोठाका भित्ता, पलङको छेउ कुना सबसब सुम्सुमाउछु । यात्रीले अन्तिम बेला बिदा माग्दै टिल्पिलाएको आँखाले सबैलाई हेरेझैँ मन अघाइन्जेल म आज कोठा, पलङ र घरका सबै चिजहरू हेर्छु । आँखाबाट आँसुको भेल बग्छ तर यो आँसुको के मूल्य छ र ? कोठाका सबै बस्तुहरूलाई छाम्छु, छुन्छु, म्वाँइ खान्छु, अर्धविक्षिप्तझैँ ती सबलाई हेरेर भावविव्हल हुन्छु । म रातभर निदाउन सक्तिनँ, सोच्छु— यो घर, कोठा र पलङको बास आजसम्म मात्र रहेछ ।
रातभर म मेरो र पत्नीको युगल तस्विर हेरेर गुनगुन कुरा गरिरहन्छु, “शोभना, यहाँको बास आजसम्म मात्र रहेछ, तिमी भाग्यमानी रहिछौ, यो कोठाको पलङमा मेरै काखमा प्राण त्याग्न पायौ । तर म ? तिमीले मृत्युवरण गरेको पलङमा नै मेरो पनि प्राण जाओस् भन्ने चाहन्छु । अभागी म, मेरो त्यो सानो चाहना पनि पूरा नहुने भो....।” यस्तै के के म शोभना जीवित भएझैँ उसको तस्विरसँग रातभर कुरा गरिरहन्छु । त्यसरी कुरा नगरेको भए म बौलाउन सक्थे वा बौलाएर नै कुरा गरिरहेको हुन्छु । म भित्तामा झुन्डाइएको हाम्रो युगल तस्विर झिक्छु र भोलि आफूसँगै लैजाने निधो गर्छु र तस्विरकी शोभनालाई भन्छु, “जहाँ मैले मेरो जीवनको अन्तिम कालखण्डमा बास पाइन“, त्यहॉ हाम्रो तस्विरको कुनै इज्जत हुनेछैन ।”
मलाई ‘डोको’ लोककथाको सम्झना आउँछ ।  बाबुले बुढो बाजेलाई डोकोमा बोकेर लगि भीरको टुप्पोबाट डोकोसँगै बाजेलाई फाल्न लाग्दा नातिले ‘डोको चाहीँ नफाल्नुहोला, त्यो डोको मैले पछि तपाईँलाई फाल्न काम लाग्छ’ भनेको थियो  र त्यसले बाबुको मनमा सद्बुद्धि पलाएर बाजेको ज्यान बाँचेको थियो । त्यो कथामा जस्तै मेरो नाति पनि ठूलो भएको भए भन्थ्यो कि “कोपालाई घरमै राखौ“ ।”
बिहानै म नयाँ लुगा लगाएर तयार हुन्छु । बोर्डिङ्गस्कुल जाने मेरी नातिनीको भन्दा कम मेरा सामानहरू गाडिमा राखिसकेपछि छोराबुहारी पनि बस्छन् । म पनि बस्छु । फर्की– फर्की घर हेर्छु तर मेरो धित मर्दैन । पूरै जीवन बिताएको यो घरसँग छुट्टिनु पर्दा मन भक्कानिएर आउँछ ।
मृत्युमा सबसँग छुट्टिनु पर्छ । तर मर्ने व्यक्ति जो मरिसकेको हुन्छ उसले कुनै पीडाबोध गर्नु पर्दैन । तर म जीवितावस्थामा नै घर, परिवार र सबसँग छुट्टिदै छु र म अग्घोर पीडाबोध गर्न विवश छु । जिउँदो भएर पनि यो एक प्रकारले मेरो मृत्यु नै हो जसले मेरो सबसब मबाट खोसेर लगिरहेको छ । मृत्युमा झैँ सब मसँग छुट्टिदै छ ।
“बिदा, मलाई र मेरो परिवारलाई आस्रय दिने घर बिदा ! मेरा छोरा, नाति, पनाति, जनातिहरूलाई शुभ्यफाव्य होस् ।” बिदा लिन लागेको मेरो मन सबैले सुन्ने गरी यी शब्दहरू फलाक्न पुग्छ ।
“छोरा, मलाई  नातिसँग बसेर खिचेको हाम्रो तस्विर देऊ ।”
“किन चाहियो तपाईँलाई ? वृद्धाश्रमको भित्तामा त्यो टाङ्ने ठाउँ हुँदैन । तपाईँलाई भेटन नातिनातिनीहरू आइरहने छन् नि ।”
अब मेरो तस्विर टाङ्ने कुनै भित्ता छैन । अब मलाई कुनै तस्विरको खॉचो छैन । म गाडीमा बस्दै छोरालाई अन्तिम पटक सोध्छु, “साच्चै मलाई भेट्न मेरो नाति त्यहाँ आउँछ ?”



गरिमा  २०६८,असोज ,(पहिलाे पल्ट प्रकाशित)
अन्तिम आयाम  (कथासङ्ग्रहमा  सङ्गृहित )

• 
  

तपस्वी महात्मा महामानव

‘मानव संसार’ वृद्धहरूका सहज जीवनयापन गर्ने अथवा मृत्यु कुर्ने–पर्खने सबै सुविधासम्पन्न सानो संसार हो । त्यहाँ बालआश्रम, वृद्धाश्रम, अस्पताल छ साथै सिर्जनात्मक सुन्दर रचनाहरू गर्नका लागि उपयुक्त परिस्थिति, वातावरण र भौतिक संरचना उपलब्ध छ । त्यहाँ किसिमकिसिमका वृद्धहरू जीवनको अन्तिम कालखण्डमा स्वेच्छाले वा बाध्यताले बसिरहेका छन् । उनीहरू सबैका आआफ्ना छुट्टै प्रकारका बानीबेहोरा, आचारविचार, दृष्टिकोण, क्रियाशीलता वा विशेषताहरू रहेका छन् ।
ती सबै वृद्धहरूलाई एकाएक केलाएर हेर्नेबुझ्ने हो भने गम्भीर जीवनको, इतिहासको अथवा उनीहरूले भोगेका बेग्लाबेग्लै कालखण्डका एउटाएउटा उदेकलाग्दा, रमाइला, दुःखलाग्दा अनेकौं कथाहरू बन्न सक्छन्, व्यथाहरू पोखिन सक्छन् ।
त्यसै ‘मानव संसार’ मा बस्ने तपस्वी महात्मा महामानवका बारेमा जान्नेबुझ्ने जिज्ञासा लिएर म त्यहाँ पुग्छु ।
थुप्रै वृद्धहरूको एउटा हूलझुन्ड देख्छु । देख्दा लाग्छ— उनीहरू कुनै गम्भीर विषयमा छलफल गरिरहेका छन् । म केहीबेर टाढा बसेर प्रतीक्षा गर्छु ।
“त्यहाँ तपस्वी महात्मा महामानव पनि हुनुहुन्छ ?” म एकजना वृद्धलाई बोलाएर सोध्छु ।
“महात्मा, महामानव हुनुहुन्छ ।” वृद्ध धनपाल जवाफ दिन्छन् ।
“के तपाईं बोलाएर ल्याउन सक्नुहुन्छ ?” म सोध्छु ।
“अहिले त होइन, छलफल आधा घन्टापछि सकिन्छ । त्यसपछि बोलाउन सक्छु ।”
“उसो भए आधा घन्टाको समय म तपाईंसँग कुराकानी गफगाफ गरेर बिताउन चाहन्छु । के तपाईंलाई फुर्सद छ ?”
“फुर्सदै छ । तर तपाईं को हुनुहुन्छ ? किन हामीजस्ता समयले केही समय साँचेका वृद्धहरूसँग कुरा गर्न चाहनुहुन्छ ?” उनी सोध्छन् ।
“म पत्रकार हुँ । तपस्वी महात्मा महामानवको परिचय ‘शान्तिपुर’ पत्रिकामा छाप्न चाहन्छु । आधी घन्टा पर्खने समय म तपाईंसँग कुरा गरेर बिताउँदा राम्रै होला भन्ने सम्झन्छु ।”
“हुन्छ, म तयार छु ।”
“तपाईं कसरी यो वृद्धाश्रममा बस्न आउनुभयो ? म बुझ्न चाहन्छु— तपाईंको कोही परिवार (छोराछोरी, बुहारी, ज्वाइँ, भाइभतिजा, पत्नी वा आफन्त नातागोता आदि) छन् या छैनन् ? यो वृद्धाश्रमको व्यवस्थापन कस्तो छ ? तपाईं यहाँ सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? अनि तपाईंको विचारमा ... ।”
“आम्मामा... यति धेरै प्रश्नहरू एकै साथ । तपाईं पत्रकारहरू सोध्न पाउनुभयो अथवा बुझ्ने मौका पाउनुभयो भने समग्र वृत्तान्त, हालचाल सबसब एकसाथ बुझ्न चाहनुहुन्छ । धैर्यताका साथ एकएकवटा मात्र सोध्नुहोस् ।” उनी रसिक बूढा रहेछन् र हाँस्छन् जोडले “हा... हा... हा... ।”
“हा... हा... हा...” मैले पनि नहाँसी धरै पाइनँ । हंसमुख उनी, उनको अगाडि गम्भीर भएर बस्दा आफू असामाजिक, अनौपचारिक र असभ्य भइने हो कि भन्ने डरले पनि म हाँस्छु र भन्छु— “हामी पत्रकारहरूको बानी नै प्रश्नहरू खन्याउने हो— पानीजस्तै । प्रश्नहरूले नुहाइदिएर खाटी कुरा पत्ता लगाउनु हाम्रो दायित्व हो । नरिसाउनुहोला अथवा नहाँस्नुहोला, म अब भने एकएकवटा मात्र प्रश्न सोध्नेछु । हा... हा... हा... ।”
“हा... हा... हा... ।” उनी पनि हाँस्छन् । हाँस्दा हामी चिन्तायुक्त तनावग्रस्त संसारबाट टाढा आत्मीयता, घनिष्ठता र मित्रताको निस्वार्थ प्रेममय निष्कपट तनावरहित शान्त परिवेशमा अवतरित हुन पुग्छौं ।
“तपाईं कसरी यो ‘मानव संसार’ मा बस्नु आउनुभयो ?”
“म कसरी यहाँ बस्न आइपुगेँ ? यो मेरो जिन्दगीसित जोडिएको प्रश्न मैले पनि निकैपल्ट गमेको छु र थाहा पाएको छु— जिन्दगी भनेको एउटा रमाइलो ख्यालख्याल खेल वा झेल रहेछ । खेल्दाखेल्दै, झेल्दाझेल्दै म यहाँ आइपुगेको छु यो स्थितिमा, अवस्थामा, जीवनको अन्तिम कालखण्डमा... तपाईंलाई पट्यार लाग्ला झर्कोलाग्दो मेरो निरस जीवनको कथाव्यथा सुन्दा ।” उनी गम्भीर र भावुक भएर मतिर हेर्छन् ।
“लाग्दैन । लाग्ने भए सोधेर कुरा उप्काउने नै थिइनँ नि । तपाईं कुनै कुरा नलुकाई भन्नोस् । पत्रिकाका लागि केही मसला, सामल वा खुराक प्राप्त होला कि ।”
“म... ” उनी सुदूरक्षितिजतर्फ हेर्छन् । मानौं उनी आफ्नो धेरै अघिको विगत वा भोगेको जीवनको स्वप्निल सम्झनामा हराउन पुगेका छन् । ख्वाक्ख्वाक् खोकेर गला सफा गरिसकेपछि भन्न सुरु गर्छन्— “म... ”
उनी अकस्मात् कहाँकहाँ हराए । थामिए, बोल्दाबोल्दै रोकिए र अर्कोपट्टि फर्किएर अनुहार लुकाए । केहीबेर उनको कुम मात्र हल्लिएको देख्छु । अर्कोपट्टि उनी किन फर्किए ? के उनी आफ्नो व्यथा लुकाउन चाहन्छन् अथवा पुरानो सम्झनामा रुमल्लिएर रुन थालेका छन् ? केहीबेरपछि मतिर फर्कन्छन् । आँखा चिमचिम गरेर फेरि हाँस्दै भन्न सुरु गर्छन्— “म कतिसम्म तपाईंलाई सुनाऊँ ? कति लुकाऊँ मनमा टुङ्गो गर्न नसकेर केहीबेर अलमलिएको छु ।” सिँगान फाल्ने निहुँ गरेर केही पर जान्छन् । केहीबेर मेरो आँखाबाट ओझेल पर्छन् र फर्कन्छन् ।
उनी पहिलाजस्तै तरोताजा भएका छन् । आफ्नो  व्यथा पोख्न थाल्छन्— “म हरेकपल्ट आफ्नो विस्मृतिभित्र बिलाइसकेको विगतबारे जबजब भन्न थाल्छु, खाटा बसिसकेको बासी घाउ कोतरेर उप्काएझैँ दुख्छु तर प्रत्येक दुखाइमा एउटा अनौठो तृप्ति महसुस गर्न पुग्छु । त्यसैले म पटकपटक आफ्नो कथाव्यथा दोहो¥याई–तेह¥याई (सुन्ने मानिस पाएसम्म) सुनाइरहन्छु, सुनाउँछु । सुनाउँदा त्यो पुनः अप्राप्य अनमोल विगतमा पुगेको भ्रम पालेर ‘जीवन कति फासफुस... फुस्सा रहेछ’ भन्ने नमीठो अनुभूतिले पोलिन्छु, पिरलिन्छु । सुनाउँदा कतै म रोएँ भने यो कस्तो कमजोर रहेछ, काम नलाग्ने रहेछ— नठान्नुहोला । अब त म टेपरिकर्डर वा सीडी क्यासेटझैँ मेरो कथा दोहो¥याउनु, तेह¥याउनुमा खप्पिस भइसकेको छु । बुढेसकाल भनेकै के रहेछ र सुधार वा संशोधन गर्न नसकिने आफूले भोगेको विगत, बितेको जीवनकथा सुनाउने, सम्झने, सम्झेर रमाउने वा रुने क्षणिक र अन्तिम कालखण्ड रहेछ मानिसको ।” उनी मलाई पुलुक्क हेर्छन् ।
“अँ भन्नुहोस् । म बुझिरहेको छु ।” म भन्छु— “धन्दा नमान्नुहोस्, केही गरी तपाईंले असामान्य व्यवहार गर्नुभयो, भन्दाभन्दै रुनुभयो, हाँस्नुभयो वा अरू थोक गर्नुभयो भने पनि अन्यथा सम्झने छैनँ । तपाईं ढुक्क भएर अमुक, अबुझ दर्शक सामु नाटकमा झैँ अभिनय गर्दै हुनुहुन्छ भन्ने सम्झनुहोस् ।”
म गोलो घेरा बनाएर बसेका वृद्धहरूको झुन्ड हेर्छु । उनीहरू अझै त्यसरी नै अनेक हाउभावहरूका हात, टाउको र शरीर हल्लाएर छलफलमा व्यस्त छन् । तसर्थ मलाई हतार छैन । धनपालको कुरा सुन्नमा आफूलाई तम्तयार तल्लीन पार्छु ।
“म अहिलेजस्तो तगडा पूर्ण मान्छे जस्तो छु, पहिला त्यस्तो थिइनँ । मेरा इन्द्रियहरू पूर्ण विकसित थिएनन् । कुनै पनि काम ठीक ढङ्गले गर्नका लागि अरूको आदेश, निर्देशन, इसारा मलाई चाहिन्थ्यो । आफ्नो मनज्ञानले केही गर्न सक्तिनथेँ । झन्डैझन्डै म अर्ध गठेरो, हिनताग्रस्त म केही काम पूरा गर्न सक्छु भन्ने विश्वास थिएन । मेरो आमाबुबा असाध्य गरिब थिए । भाइबहिनीहरू पनि थुप्रै थिए । जब म केही ठूलो भएँ, घरमा सबैजना बसेर खान पुग्ने अवस्था नभएकाले गरिखान वा मागिखान सक्ने केटाकेटीहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा सडकमा छाडियो, पठाइयो । गुँडबाट उड्न सक्ने भएपछि बचेराहरू उडेझैँ हामीले पनि चारो आहारको खोजीमा गाउँ, सहर, सडक, गल्ली, घरघर भट्किन र चाहर्न थाल्यौँ ।”
“म पनि एउटा सडकछाप बच्चो हुँदै, हुर्कंदै एउटा रिक्साचालक हुन पुगेँ । रिक्साचालक भएपछि, राम्रो आहारा खान पाएपछि म पनि तन्नेरी हुन पुगेँ... ” उनी भनिरहेका थिए । उता वृद्धहरूको छलफल सकिएछ क्या र ! उठेर सबै हिँड्न थाल्छन् । उनलाई बीचैमा रोकेर म भन्छु— “उनीहरूको छलफल सकियो होला । हिँड्दै छन््, तपस्वी महात्मा महामानवलाई बोलाएर ल्याउनुहोस् ।”
“मेरो कुरा पूरा सुन्नुहुन्न ?” उनी सोध्छन् ।
“अरू कुनै दिन सुनौला ।” म भन्छु ।
“होइन, अब केहीबेरमा नै मेरो कुरा सक्छु । मेरो कुरा सकिएपछि महात्मा महामानवलाई उनीहरूकै कोठामा भेटाउँदा हुँदैन ?”
“त्यसो हो भने हुन्छ ।” मन नलागीनलागी भन्छु । उनी सुरु गर्छन् ।
“म ‘ननस्टप’ पारामा केहीबेरमा नै मेरो कुरा सक्नेछु । पृष्ठभूमि सुनिहाल्नुभयो । एउटा महागरिब दरिद्रको छोरो गरिब रिक्सावाला मलाई एउटी शरणार्थी युवतीसँग विवाह गर्ने प्रस्ताव आयो । मसँग जीउतनबाहेक केही नभएको कुरा सुनाएँ । केटी राजी भइन् । विवाह भयो, एउटा छोरो जन्मियो । छोरो जन्मिएपछि सरलाको मन मबाट अघायो, भरियो । एउटा सम्पन्न बिधुरसँग तिनको लसपस हुन थाल्यो । छिमेकीहरूले सुझाएमुताविक उनीहरूलाई रङ्गेहात पक्राउ गरेर प्रहरीथानामा बुझाएँ । सरला पोइल गइन् । मसँग रह्यो सानो छोरा सम्देन । सम्देनलाई रिक्सा कुदाएर कमाएको पैसाले बोर्डिङ स्कुल पढाएँ । राम्रो पढाइ भएकोले छात्रवृत्ति पाएर डाक्टर भयो । डाक्टर छोरोले सम्पन्न परिवारकी बुहारी ल्यायो । अनि त्यसपछि.... ।”
उनी रोकिए । तर मलाई उत्सुकता भइरहेको हुन्छ र सोध्छु— “त्यसपछि के भयो ? तपाईंको छोराबुहारी अहिले कहाँ छन् ?”
“उनीहरूसँग केही वर्ष बसेँ । त्यस अवसरमा म हृष्टपुष्ट भएँ, पढ्नलेख्न पनि त्यही बेला सिकेँ । मेरो गठेरापन त्यति बेलादेखि समाप्त भयो । उनीहरू विदेश गएका छन् । नातिनातिनीहरू पनि भइसकेका छन् । फर्केर नआउन्जेल भनेर यो वृद्धाश्रममा राखेका छन् । यत्तिका धेरै वर्षहरू बितिसक्यो कि अब मलाई लाग्न थालेको छ.... उनीहरू कहिल्यै फर्केर आउँदैनन् । फर्के पनि उनीहरू फर्कंदा म मरिसकेको हुनेछु । हा... हा... हा... ” उनी मज्जाले हाँस्छन् ।
म पनि हाँस्छु । तर मन बाउँडिएर आउँछ र नभनी सक्तिनँ । भन्छु— “कस्तो व्यङ्ग्य ? कस्तो ठगाइ हो जिन्दगीको ? अनेक दुःख गरेर छोरा पढाउनु, हुर्काउनु भयो । अहिले वृद्धावस्थामा तपाईंलाई हेरचाह गर्नका सट्टा विदेश गएर बसेका छन्... ।”
“जाऊँ अब, उनीहरूलाई भेट्न । हिँड्नोस् ।”
एउटा सफासुग्घर सानो कोठामा दुई जना वृद्धहरू बसेका छन् । हामीलाई देखेर उत्सुकता आँखामा बोकेर दुबै जना स्वागतमा उभिन्छन् । म भन्छु– “बस्नुहोस्, बस्नुहोस् । म ‘शान्तिपुर’ पत्रिकाको पत्रकार तपस्वी महात्मा महामानवलाई भेट्न चाहन्छु ।”
“बस्नुहोस् । तपाईं तीनै जनालाई एकसाथ भेटिरहनुभएको छ ।” एक जना वृद्ध भन्छन् ।
“को तीन जना ? कस्तो तीन जना ?” म सोध्छु ।
“तपस्वी, महात्मा र महामानव हामी तीन जना हौं । सँगसँगै हिँड्ने, बस्ने हुँदा मानिसहरू हाम्रो नाम एक साथ लिन्छन् । त्यसरी नाम लिँदा धेरैलाई भ्रम परेको छ कि तपस्वी, महात्मा र महामानव एउटै मान्छे हो ।”
“तपस्वी, महात्मा र महामानव कोको हुन् त ?”
“अहिले तपाईं जोसँग आउनुभयो, उनी तपस्वी हुन् । उनले तन्नेरी उमेरमा स्वास्नी पोइल गएपछि तपस्या गरेझैँ अनेकौं दुःखकष्ट सहेर परिश्रम, तपस्या गरेर छोरो हुर्काए, पढाए र एउटा लायक मानिस बनाए । त्यो देखेर उनलाई मानिसहरूले तपस्वी भनेका हुन् ।” अघि बोल्ने वृद्ध भन्छन् ।
“अहो... म त झुक्किएर एउटै मानिस सम्झेर खोजिरहेको थिएँ । तपाईं तपस्वी हो भन्ने थाहा पाएको भए तपाईंको कथाव्यथा सविस्तार सुन्ने थिएँ ।”
“त के भयो ? मोटामोटी मैले सुनाइहालेँ । नुन, अचार, मसला थप्ने, काँटछाँट गरेर कलात्मक, मधुर बनाउने, लालित्य भरेर बान्कीदार बनाउने काम त सुन्ने मानिसको हो ।” तपस्वी धनपाल भन्छन्— “सुन्ने मानिसमा भावना छैन भने जति सविस्तार सुनाए पनि खल्लो हुन्छ । भावना, कल्पना र कथालाई कलात्मकतामा ढाल्ने क्षमता श्रोतामा भएमा सङ्क्षेपमा भनिएको घटना पनि रोचक हुन्छ, हा... हा... हा... ”
“हा... हा... हा... ” हामी सबै हाँस्छौं । उनको भन्ने शैली र हाँस्ने पाराले सबैलाई हसाएको हुन्छ ।
“अब तपाईंहरूमध्ये को महात्मा ? को महामानव ?”
“अडकल गर्नोस् त । कोको होला ?” तपस्वी भन्छन् ।
म दुबै जनालाई हेर्छु । दुबैको वृद्ध अनुहारमा केही भावुकता, समयले छोडेको निरङ्कुशता, निरपेक्षता र अन्य प्रभावहरू देखिँदै छ । एक जना सानो गाठीका गान्टे छन्, म उनलाई देखाएर भन्छु– “उहाँ महामानव !”
“हा... हा... हा... ” हामी सबै हाँस्छौं कोठा थर्काएर । सिमेन्टको कम अनुपात भएको भए भित्ता चर्किने थियो ।
“ठीक अडकल गर्नुभयो । क्षतिपूर्तिको सिद्धान्त, विचारलाई ठट्टामा परिवर्तन गर्ने मानिसको बानीले लघुमानवलाई महामानव भनेर सम्बोधन गर्दा क्षतिपूर्ति हुँदो रहेछ, हा... हा... हा... ”
हाँसो । उन्मुक्त हाँसो, हाँसोमा मानिसलाई तनावरहित बनाएर आत्मीयता र अपनत्व महसुस गराएर नजिक ल्याउने शक्ति हुने भएकाले म उनीहरूलाई आफ्नै सम्झन थालेको हुन्छु । निस्फिक्री प्रश्नहरू सोध्छु— “तपाईंहरू कसरी यो वृद्धाश्रममा आउनुभयो ? तपाईंहरूको जीवन भोगाइका अनुभव के छ ? अनि तपाईंहरू ... ।”
“लु... फेरि तपाईं यत्तिका धेरै प्रश्नहरू एकसाथ सोधिरहनुभएको छ ।” तपस्वी सम्झाउँछन् ।
“स्वाभावश... ‘लागेको बानी को छोड्छ’ भनेर बुहारीले ढाडु चाटेझैँ ... हा... हा... हा... ।”
“हा... हा... हा... । अब नहाँसौँ । हाँस्दाहाँस्दै दस गाउँ डुबिजाला । कामको कुरामा आऊँ ।” महात्मा भन्छन् ।
“अब तपाईंहरू आफूले भोगेको जिन्दगीको कथाव्यथा पालैपालो सुनाउनुहोस् । त्यसैका लागि म यहाँ आएको छु ।”
“हुन्छ, हुन्छ ।” उनीहरू दुबै जना एकसाथ भन्छन् । एकआपसमा मुखामुख गरेर भन्छन्– “तपाईं पहिला ।”
“तपाईं पहिला सुनाउनुहोस् ।”
“उपाय निकाल्छु म, कसले पहिला सुनाउने ? चित भएमा महात्माले र पोट भएमा महामानवले । मञ्जुर ?”
तपस्वी धनपाल एउटा सिक्का आकाशतर्फ फाल्छन् । सिक्का भुइँमा खस्छ— चित ।
“मारा... ।” जुवाडेझैँ कराउँछन् महात्मा । “सुन्नुहोस् मेरो विगत, मेरो कथाव्यथा । म अत्यन्त रिसाहा युवक थिएँ । रिसाहा साथै रक्स्याहा पनि थिएँ । एक रात निकै अबेला मातेर कोठामा पुगेर बत्ती बाल्छु । के देख्छु ? पत्नीसँग एउटा परपुरुष सुतिरहेको छ । रिसले मात्तिएर कत्ति हातमा लिएर काट्न जाइलाग्छु दुबैलाई... तर के अचम्म ? आश्चर्य ! आवेग अकस्मात् शान्त हुन्छ । रिस मत्थर हुन्छ । मेरो हात लल्याकलुलुक भएर कत्ति भुइँमा खस्छ । दुबै जना भाग्छन्... उनीहरूको ज्यान बच्छ । म ज्यानमारा हुनबाट जोगिन्छु । तर मभित्र विश्वासघात, धोकाको पीडा ज्वाला भएर दन्किन थाल्छ र म हिँड्छु घरबार छोडेर यन्त्रचालितझैँ कताकता निरुद्देश्य... हिँड्दाहिँड्दै महात्मा भएँ । हिँड्दाहिँड्दै आज म मानव संसारमा आइपुगेको छु । कथा यति... जीवन यति ।”
उनी हामीतिर हेर्छन्— “जीवन यति । यो महात्मा सम्झँदो होला ऊजस्तै आफ्नो कथाव्यथा सुनाइसकेपछि म पनि सहानुभूतिको दुई थोपा आँसु चुहाउनेछु ।”
“तिमी हृदयहीन, संवेदनाहीन मान्छेसँग आँसु भए पो चुहाउँछौं ।” महात्मा भन्छन् ।
“म तिमीजस्तो रुन्चे होइन । रोएर बितेको जिन्दगीको अवमूल्यन गर्ने ? त्यो जीवन थियो, सम्झेर गर्व गर्नुपर्छ ।” तपस्वी भन्छन् ।
“कुकुरबिरालो तिमीहरू । पत्रकारको अगाडि त नबाझ । आफ्नो कइरन नखोल ।” महामानव भन्छन् ।
दुबै चुप लाग्छन् । केहीबेरपछि महात्मा भन्छन्– “महामानव, अब सुनाउने तिम्रो पालो ।”
महामानव कन्तुर खोल्छन् । कन्तुरभित्र झन्डैझन्डै रङ उडिसकेको तस्बिर हुन्छ । त्यसलाई झिकेर देखाउँदै भन्छन्– “यो तस्बिर मेरो जीवनको महाठट्टा हो ।”
तस्बिरमा एउटा तन्नेरी, एउटी सुन्दरी युवती र तिनको काखमा गुडियाजस्तो बालक छ ।
“यो तस्बिर हुलाकबाट आएको चिठीभित्र पाउनासाथ च्यातिदिऊँजस्तो लागेको थियो । रिसले, झोकले च्यात्नै आँटेको थिएँ तर दस मनहरूमध्येको एउटा मनले ‘राखी छाड, कुनै दिन काम लाग्न सक्छ’ भन्यो । तस्बिर च्यातिनँ र राखेँ । नभन्दै काम पनि लाग्यो ।” महामानव भनिरहेका हुन्छन् ।
“कस्तो काम लाग्यो ?” उत्सुकतावश म सोध्छु ।
“म र मेरी तात्कालिक पत्नी पुष्पाबीच असाध्य प्रेम, मायाप्रीति थियो जुन प्रत्येक नवविवाहित जोडीहरूमा हुने गर्छ । म उनीबिना बाँच्नै सक्तिनँ भन्ने सोचिरहेको थिए । तिनी पनि त्यस्तै सोचिरहेकी थिइन् । सम्पन्न घरको छोरो भएकाले मलाई सम्पत्तिको दुःख थिएन । सुख, सम्पन्नता र शान्ति घरपरिवारमा व्याप्त थियो । क्षणक्षण गर्दै दिन, दिन गर्दै महिना र महिनामहिना गरेर वर्षहरू बिते । पाँच, छ... आठ वर्षको लामो समयमा पनि हाम्रो सन्तान नहुँदा दाम्पत्यजीवन निराशामय, दुःखद र बोझिलो भयो । अब म ‘बाँझी, बैला’ भनेर पुष्पालाई कटुवचन लगाउँदै घृणा गर्न थाल्छु ।
तिनी पनि मुखाले हुँदै गइन् । रातदिन झगडा भइरहन्थ्यो । जोरीपारीको अगाडि ‘अपुताली, निःसन्तान’ भन्दा मरेतुल्य हुन्थेँ । त्यो रिस म पुष्पामाथि खन्याउँथे, दोष दिन्थेँ । प्रतिदिन मेरो कुटाइ खानु तिनको नियति भएको थियो । सासू, ससुरा, देवर, देवरानी सब तिनलाई ‘बैला’ भनेर हेला गर्थे । कष्ट र पीडाले सुकेर तिनी सिन्कासिध्राझैँ भएकी थिइन् । एक रात कुटेर तिनलाई घरबाट निकालिदिएँ ।
... तिनी गइन् कता ? खोजखबर गरिएन । ‘स्वास्नी मारेर लुकायो कि ’ भन्ने पनि शङ्का गरे तर प्रमाणको अभावमा माइती पक्षले पनि केही गर्न सकेनन् । मलाई पनि डर लाग्न थालेको थियो कि कतै तिनले आत्महत्या गरी भने... त्यस्तै करिब तीन वर्षपछि पत्र आयो, पत्रभित्र यो तस्बिर थियो । पत्रमा तिनले लेखेकी थिइन्– “म बाँझी होइन । मसँगै उभिएका मेरा पति हुन् र मेरो काखमा बसेको हाम्रो छोरो हो । तिमी नै सन्तान जन्माउन नसक्ने नपुंसक नामर्द रहेछौ ।”
हजारवटा अरिङ्गालले एकसाथचिलेझैँ, हजारवटा सुइराले मुटुमा रोपेझैँ म आहत, मर्माहत भई विक्षिप्तझैँ हुन्छु । तस्बिर पठाएर आफ्नो आवाद जिन्दगी देखाएर मलाई नामर्द साबित गरेर पुष्पाले मेरो मर्ममा नै प्रहार गरेर बदला लिइन् । म नामर्द, नपुंसक ?”
झन्डै मैले आत्महत्या गरेको । मेरो बलियो मनले सम्झायो– ‘आत्महत्या गरेर आफू कायर भएको प्रमाण नदे, दोस्रो विवाह गरेर छोरो जन्माएर तैँले पनि पुष्पालाई देखाइदे ।’
हो म पनि त्यस रन्डीलाई देखाइदिन्छु । तर समय बित्दै जाँदा दोस्रो विवाह गर्ने इच्छा सेलाउँदै गयो । दोस्रो विवाह गरेर पनि मेरो सन्तान जन्मिएन भने... म अस्पताल गएर पुरुषत्व जाँच्न डराइरहेँ । जचाउँदा सत्य प्रकट हुन्थ्यो । साँच्चै म अक्षम भएँ... सत्य के थियो ? सत्य थाहा नै नपाई सत्यलाई म तुहाउन चाहन्थेँ । मेरो जीवनको महाव्यङ्ग्य त्यो तस्बिर देखाएर पुष्पा पोइल गएकी र मैले बेपत्ता नपारेको प्रमाण समाजमा दिन समर्थ हुन्छु । तर एक्लो म... विकल, व्यथित, असमर्थ म, बहसूल मुटुभित्र हुर्काएर बाँचिरहेको थिएँ ।
आफ्नोे सारा शक्ति र सामथ्र्य सम्पत्ति कमाउनपट्टि लगाएँ । थुप्रै सम्पत्ति कमाएँ । आमाबुबालाई मृत्युपर्यन्त सेवासुश्रुषा गरेँ । उहाँहरूको मृत्युपछाडि नितान्त एक्लो भएँ । भाइभतिजाहरू मेरो शेखपछि मेरो सम्पत्ति खान मुख आँ... गरी बसिराखेका थिए । अनेकौं दुःखकष्ट गरेर कमाएको सम्पत्ति अरूलाई खान दिनुको सट्टा ‘मानव संसार’ लाई दान दिएर अहिले म यहाँ नै सुख, सन्तोष र शान्तिसित बसिरहेको छु । सहज मृत्यु परिर्खरहेको छु, वीरतासाथ मृत्युवरण गर्न अरू वृद्धहरूझैँ तयार भई बसेको छु । मेरो सानो कदलाई होच्याएर ‘लघुमानव’ भन्नुको सट्टा यी फटाहा तपस्वीले मलाई ‘महामानव’ भनेका हुन् र अहिले म महामानव भएको छु । सम्पत्तिजस्तो तुच्छ वस्तु दान दिएर कोही महामानव बन्छ र ?”
तपस्वी, महात्मा र महामानव तीन जना भए पनि उनीहरूबीचको मित्रता, अपनत्व र आत्मीयता देखेर उनीहरू तीन जना नभएर एकै जना भएसरी हुन् भन्ने लाग्छ । उनीहरूलाई एक ‘तपस्वी, महात्मा, महामानव’ बाट छुट्याएर तीन टुक्रा पार्न सक्तिनँ, चाहन्नँ र पत्रिकामा तपस्वी, महात्मा, महामानवकै रूपमा उनीहरूलाई एक ढिक्का प्रस्तुत गर्ने अठोट गर्छु ।



गरिमा  वर्ष २८, अङ्क १२, पूर्णाङ्क ३३६, मङ्सिर २०६७

(कथा) खराब सोचाई

•  
  सरण राई
  

  
  

बढि  भावुक कुनै कुनै समय म भई दिन्छु | असंगत र असम्बन्धित सोचाइहरु मगजभरी आउँछ | अझ दिनभरी काम नहुँदा र बात  मार्ने साथी  नभएर एक्लो भएको बेला कस्तो कस्तो कल्पनामा म बग्छु, म  आफैलाई समेत थाहा हुँदैन |
यस्तै कल्पनामा उड्दै म चिसो हावाको खोजमा बाहिर निस्कन्छु | दोछायामा परेका बाङ्गा टिङ्गा लहराजस्ता छायाहरुले मलाई बिषालु साँपको भ्रममा पार्दछ |साँपले मलाई डस्छ, मेरो मृत्यु निश्चित छ, म केवल एक घण्टा बाच्छु | म झस्किन्छु, म यो एक घण्टाको जीवनमा के गर्छु ? अहा मलाई यो जीवनको मोह उब्जिन्छ , कति अमुल्यवान यो प्राण छ— अफशोच लाग्छ |तर कस्तो खराब बिचार यो मगजमा आउने गर्छ , मलाई साँपले डसेकै छैन | म सतर्क हुँदै आफ्नो मनको भ्रम निवारण गर्दै आफैलाई सम्झाउछु तर शङ्का उब्जिन्छ |
केहि दिन अगाडी माछाको तरकारी खाँदा 'माछाको काडा घाटीमा अडकिएर ठुला ठुला धेरै मानिसहरु मरेका छन्' भन्ने सम्झदै खाईरहेको थिए | मेरो पनि घाटीमा काडा अडकिन्छ, गाडिन्छ कि म निकाल्ने सक्तिनँ 'भन्ने सम्झदै बढि सतर्क भएर माछाको एक टुक्रा छपाई रहेको थिए , बेसुधमा निलेछु एउटा काडा साँच्चै गाडिएको महसुस गरें | घाटीमा होइन जिब्रोको जरामा जसलाई मैले निकै निकाल्ने प्रयत्न गरें , हरेस खाएर डाक्टरकहाँ पुगेपछी मात्रै छुटकारा पाए | कस्तो साक्षात सोचाई, त्यस्तै  आजको खराब सोचाई पनि साक्षात भयो भने  ....
केवल एक घण्टा !
मात्र एक घण्टाको मेरो जीवन |मेरा असख्य दायित्वहरु; एक घन्टाभित्र म के गर्छु ?
मेरा प्रियजनहरुको चेहरा  मेरो आँखामा झुल्किन्छ |मेरो प्रिय पत्नी, एक वर्ष  नपुगेको छोरो, भर्खर स्कूल जान लागेकी छोरी | बैंशले छाडेका मातापिता , भाईबहिनी सब ममाथि आश्रित छन् |आयु सिध्दिएको मृत्युको मुखमा भएको म उनीहरुलाई कस्तो शन्देस दिन्छु होला |
पत्नीलाई— मेरो अभावमा तिम्रो सुखमा बाधा नपरोस |तिमी विवाह अघि झैं स्वतन्त्र छौ, तर छोराछोरीलाई राम्रो लालन पालन गर्ने तिम्रो अभिभारा |
मातापितालाई— दु:ख नमान्नु नातिनातिनीको चेहरामा मेरो अपूर्णताहरु पूर्ण भएको हेरर सन्तोष गर्नु | भाईबहिनीलाई— सधैं उन्नति र श्रम गरेर जीवनको उज्यालोले धरतीलाई आलोकित पार्नु |
छोराछोरीलाई— आमालाई नसताउनु | मेरो अधुरो कामहरु पुरा गर्नु |मेरो हार्दिक कामना र आशिर्वाद |
साच्चै म यस्तै कामनाहरु व्यक्त गर्छु होला त |विवादास्पद कामनाहरु , म आफै शङ्का गर्छु  | म त्यति महान भएर त्यस प्रकारको कामना सायद गर्न सक्तिन | यदि गरिहालें भने पनि बाँच्नेहरुले मेरो
शन्देसको पालना गर्न सक्ने छैनन् र त्यसभन्दा बेग्लै प्रकारको इच्छा पनि सायद म व्यक्त गर्न सक्तिनँ |मेरो पत्नीलाई मैले स्वतन्त्रता दिएँ , सुख ब्रिध्दिको कामना साथै छोराछोरीको लालनपालनको अभिभारा सुम्पे तर्कसङ्गत छैन , व्यवहारमा साकार हुन् सक्तैन | त्यस्तै  अरूप्रतिको मेरो इच्छा पनि |
जसलाई पहिले आफ्नो मृत्युको निश्चितता थाहा भएको हुन्छ, उनीहरुले पनि यस्तै इच्छा व्यक्त गर्छन त | अँ ह मलाई थाहा छैन | बेग्लाबेग्लै इच्छा बेग्लाबेग्लै मानिसहरुले व्यक्त गरेका छन् जुन इच्छाहरुले वास्तवमा उनीहरुको जीवनको इच्छाको पूर्णताको झलक दिन सक्तैन | इच्छा, संदेश ,कामना  सधैं अधुरो हुन्छ जसमा गर्नेको आदर्श पूर्णतया प्रतिविम्वित हुन सक्तैन | आदर्श प्राप्ति त बाँचेर निरन्तर सङ्घर्ष गर्दा केहि अंश अंशमा प्राप्त हुने वस्तु हो | साँच्चै म पनि एकै घण्टा बाच्ने भए भने ...
बाँच्ने अभिलाषा , जीवनप्रति मोह , स्नेह, विरक्ति , खिन्नताको भावहरुले भरिएको मेरो चेहरालाई हेरेर मेरा प्रियजनहरुको आँखामा आँसु ढळपळ भएको देख्दा म यी सन्देशहरु सायद भन्न सक्तिन होला |अनि मलाई जीवनप्रति अगाध, असिम, अतुलनीय मोह उब्जेर एउटै मात्र चित्कार गर्न पुग्छु होला — मलाई बचाउ, म बाँच्न  चाहन्छु |
सायद म बाच्दिन भन्ने थाहा भएर पनि बाच्दिन वा बाँच्छु कि भन्ने आफ्नै विषयमा सोच्दा र बाँच्ने प्रयत्न गर्दागर्दै सायद अरु कसैको बारेमा सोच्ने पो सक्दिन कि ?आफ्नै बारेमा मात्र सोच्दासोच्दै मेरो प्राण पखेरु उडी हाल्छ कि ?....
म अझै कति वर्ष बाँच्छु , छि कस्तो दु:खदायी खराब सोचाई |


साभार
केही कथा केही कविता - (सम्बत २०३८)

• •